1999 – Nata e bombardimeve dhe vdekja ime

Andi, djali im katër vjeç i vjetër po mbante dy gishtërinjtë lart. Rrinte në krahët e mi dhe po më përqafonte fort. Flokët e gjatë, kaçurrele po i shëtisnin mbi fytyrën time dhe po e shijonte përqafimin e fundit para se të ngjitej në autobus.

Kisha frikën e vazhdueshme të moshës së tij sepse fliste fjali që ishin të rënda dhe të rrezikshme. Ai nuk e kuptonte se sa rrezik ishte të bërtitej UÇK dhe ngritja e dy gishtërinjve lart. Sikur iu kishte bërë zakon që mosha e tij të bënte gjëra të rrezikshme për të rriturit dhe të thërriste për gjera që ndëshkoheshim ne e jo ai.

Kishte përjetuar sa herë atë rrugë dhe e ndjente gëzimin e tij duke përjetuar çdo ngjitje maleve të vogla deri në Prizren.

Lola, që kishte refuzuar të ikte vetëm në Maqedoni, po e ndante rrugën me mua dhe po merrte premtimin tim se lufta do të zgjaste vetëm tri ditë. Për të saten herë i thash që Davidi dhe Nikolas Hill me siguruan se 78 ore do të jetë i mjaftueshëm dorëzimi i Serbisë.

Me një përqafim të lehtë dhe me shije të keqe na ndau xhami i autobusit.

Ora 19:00 më la në qetësinë time kur mora lajmin se ata kishin arritur në Prizren. Babi Zin, siç e quante Andi, kishte dalë t’i priste në hyrje të Prizrenit.

Një ditë më herët e kisha të rëndë. Kisha përfunduar në gjykate para një gjykatësi serb për një akuzë që më kishte arritur mua dhe Kohës Ditore.

Kisha botuar një komunikatë të UÇK-së. Gjykatësi kishte marrë urdhër të më dënonte. Përballë tij dhe afër meje qëndronte Bajram Kelmendi. Një avokat me nam që kishte mbledhur gjithë dosjen e krimeve të regjimit serb dhe e kishte dërguar në Gjenevë dhe Strasburg.

Gjyqtari ishte i komunitetit goran dhe e kishte marrë detyrën e vështirë për të më dëbuar për 24 orë. Pa asnjë procedurë.

Mos fol asgjë Baton më tha Bajrami.  I vetmi moment shpëtimi është të thërrasim përkthyes. Po themi që nuk i kuptojmë dokumentet në gjuhen serbe.

Dhe ashtu bëri.

“Të dalim nga këtu dhe pastaj ik” – më tha. “Bombardimet fillojnë” i thashë dhe s’kemi nevojë për këtë gjykatë.

Diku rreth orës 17:00 u liruam nga zyra. Na thanë që të paraqitemi të nesërmen që të presim vendimin e tij.

Nuk jam kthyer më. Por dënimin e kanë bërë në mungesë.

Ishte nata e fundit që po dërgonim pausat (një material i përditshëm që dilte nga printeri dhe dërgohej në shtypshkronjë).

Një natë më herët kishim fjetur në redaksi, sepse kishte filluar ora policore.

Ia dhashë lajmin e hidhur Migjenit (Kelmendit) se Ari kishte vdekur nga të shtënat e paramilitarëve në qytet.

Kishim vendosur faqen e parë me titull “NATO Air Just Do It”. Një bluzë që e mbaja me krenari prej kohësh. E hoqa nga trupi, ia dhashë Samiut që ta fuste në skaner dhe pastaj ta vendoste si foto në faqen e parë.

Kurrë nuk doli ajo ballinë. U dogj bashkë me shtypshkronjën e Kohës, dhe materialet e asaj dite. E gjithë gazeta ishte e zezë me lajme. Vrasje dhe rrahje. Dhe një shpresë se bombardimet do ta sillnin lirinë.

Në ditën e parë, pas bombardimeve, e kishim lënë të takoheshim me gazetarët para redaksisë së Kohës Ditore.

Zonja Naire, nëna e Flakës dhe Vetonit, që kishte ardhur atë natë, dhe mbante përvojën dhe peshën e kohës, po na thoshte qe s’duhet të rrini.

“Është shume e rrezikshme kjo natë. Do të ketë hakmarrje. Të rrijë vetëm Rexha sonte” – tha ajo. Rexha, një plak me ndërgjegje dhe ndershmëri të lartë nuk e refuzoi edhe natën e kobshme. Ai kishte qëndruar çdo natë për t’i bërë roje redaksisë. “Mirupafshim” – na tha. “Kam frikë të qëndroj vetëm sonte” – por nuk refuzoi të rrinte. I tha po tezes Naire, siç e quanim në të gjithë.

Në orën 11:00

Nuk e dinim çfarë do të thoshte lufta.

Kishim menduar se të gjithë serbët, me polici dhe ushtri, do të zhduken. Por, qyteti kishte pamje krejt tjetër.

U nisa në këmbë për në takim.

Kur arrita tek ambulanca e qytetit pashë Flakën. Ma bëri me dorë, duke ecur me shpejtësi në një drejtim të kundërt. Bëra disa metra dhe arrita te rruga kryesore, aty ku ishte redaksia.

Me të arritur para derës së Redaksisë, kam parë gjakun e tharë që kishte rrjedhur gjatë gjithë shkallëve hyrëse e deri në rrugën kryesore.

Bacën Rexhë e kishin vrarë.

Ne ishim gjallë, sepse e dëgjuam zonjën Naire. Por Baca Rexhë mbet i vdekur, sepse asnjë nga ne nuk besonte se do të vritej pa mëshirë roja i Kohës Ditore.

Shumë pak njerëz kam parë në rrugë. Aty-këtu ndonjë lëvizje e ndonjë veturë policie. Një njeri që rrinte para ndërtesës më tha se e kishin vrarë një roje të natës. Rojën e Kohës Ditore. Ishim përshëndetur një ditë më parë, në orën 5 pasdite. Sa rëndë më erdhi. E kam marrë në telefon Veton Surroin për t’ia kumtuar lajmin. Ka nxjerrë një ofshamë të thellë dhe më sugjeroi të futesha urgjentisht diku. Më tha se tash “s’ka më gazetë”.

Pas pak, më është ndalur telefoni.

S’kisha më lidhje.

Kam hyrë në banesën ku kisha fjetur një natë më parë dhe kemi vendosur të shkojmë të flemë në Lagjen e Kurrizit, te Muharrem Qena.

E kemi bërë një natë të tmerrshme. Sa krisma dhe thyerje e vjedhje ndodhën atë natë.

Një frikë që të ngjethte mishtë.

Familjen nuk e kisha larguar nga Kosova. Që të gjithë i kisha bindur se lufta do të zgjaste shumë shkurt. Gruan dhe djalin i kisha dërguar në Prizren, për një arsye të vetme. Nuk dëshiroja të flija në një vend dhe të vritesha kot së koti. Pastaj, edhe nëse do të zihesha nga serbët, nuk doja që kjo të bëhej para familjes.

Prindërit dhe motrat kishin qëndruar në Mëhallë të Muhaxherëve, te dhëndri, në Prishtinë. Kurse motra, që u kujdes në momentet më të vështira të jetës sime kur u shpalla i vdekur nga NATO, kishte qëndruar në shtëpinë e saj gjatë gjithë kohës me bashkëshortin.

Atë natë, derisa po e përjetoja një tmerr të vërtetë, duke biseduar në telefon me gruan dhe djalin në Prizren, u ndërpre linja telefonike.

Edhe telefonat statikë u ndalën.

Të nesërmen, vendosa të shkoja në banesën e shkrimtarit Teki Dervishi, në Lagjen Kodra e Diellit, në Prishtinë. Ai jetonte vetëm për një kohë të gjatë, sepse gruan e kishte në Shkup. Kisha frikë të shkoj sepse Tekiu ishte i përndjekur politikisht dhe e kisha drojën që aty do të hynin së pari. Por, nuk kisha shumë zgjidhje. Nuk dija ku të shkoja. Tekiu u gëzua shumë. Së paku, mund të bënim muhabet për të gjitha. Edhe për opsionet. Kishte frikë. Dhe thënë të drejtën, hiç më pak nuk kishim edhe ne të tjerët. Unë flisja për opsionet e luftës 78-orëshe që kisha dëgjuar nga diplomatët. Tekiu ishte pesimist. Mbante një qëndrim religjioz ndaj konfliktit.

“Epo, të ishim katolikë, tash do të ishim të lirë. Tash do të na bëjnë përshesh”, thoshte ai, me frikë.

Fliste se do të na përzinin të gjithëve nga Kosova.

Nuk u besoja analizave të tij.

Unë u besoja atyre që më kishin thënë se do të çliroheshim për disa ditë.

Duke dëgjuar konferencat për media në BBC, dëgjova listën e të vdekurve.

Ishte ditë e hënë. Fjalia që doli nga goja e Kapitenit David Welby ishte: “Dje, e diel, janë ekzekutuar katër intelektualë të njohur të Kosovës: Fehmi Agani, Baton Haxi, Kryeredaktor i Kohës Ditore dhe dy të tjerë”.

U stepa.

Nuk mund të besoja.

Jamie Shean e kisha takuar disa muaj pas luftës në Prishtinë. E kisha takuar në një konferencë. Isha kurioz ta dija se kush e shpalli se isha vrarë. Nuk dëshiroja të dija për motivet dhe arsyet, por njeriun. Të njëjtën pyetje ia kisha bërë edhe David Slinn. I pari më tha se Wesley Clark i ka ofruar emrat, kurse i dyti tha se adresimin e ka bërë te Shawn Burns, diplomati amerikan.

“Wesley Clark ka ofruar një letër me emrat e të ekzekutuarve. Thjesht, i kemi lexuar, pa e ditur se kush në të vërtetë janë”, më thoshte Jamie Shea.

Ky është varianti nga Brukseli, por si ka qenë ndjenja në Prishtinë, për ta përjetuar “vdekjen”?

I ulur në tokë, me disa njerëz përreth, shikonim BBC. Shumica prej tyre nuk kuptonin asgjë, por ishte bërë shprehi për ta parë Shean dhe konferencat e tij për media.

“Çka po thotë? A po dorëzohet Milosevic? Kur po kryhet lufta?”

Zakonisht këto ishin pyetjet, në ditët e para të strehimit.

Më 29 mars ishte ndryshe. E shikoja televizorin pa asnjë stres personal. Për një moment, dëgjova emrin tim dhe të Fehmi Aganit. Mbiemri më ishte ndryshuar. Baton Haxi. Por, u tha – Kryeredaktor, atëherë isha i sigurt se ky ishte një gabim i madh. Nuk e kuptoi askush se çfarë kishin thënë. E kuptuan emrin e Aganit, por jo edhe timin. Dridhesha i tëri. Si mund të shpallet njeriu i vdekur? Nuk e kisha të qartë pse? Telefonat nuk punonin. Jashtë nuk guxonim të lëviznim.

Kam qëndruar për një orë e gjysmë si i çmendur.

Flisja vetëmevete.

E kisha një copë shpresë se do të demantonte dikush. Në banesën tjetër të fqinjit të Tekiut, dëgjohej Radio Deutsche Welle, në gjuhën shqipe. Po ta jepnin edhe këta lajmin, e dija se do të plaste kiameti.

Mbeta vetëm në banesë, kurse të gjithë shkuan për t’i dëgjuar lajmet.

Në orën 17:02, i kam parë se si po hynin brenda dhe po më shikonin. Çka është kjo tash? A është e mundur kjo? Ju thashë që, meqë jam deklaruar si i vrarë, e di që as Agani nuk është. Së paku, ne që ishim aty, e dinim, ose supozonim, se e dinim një të vërtetë.

Por, familja ime?

Kush do t’i lajmëronte ata se nuk është e vërtetë.

Jashtë dëgjoheshin krisma. Familjarët që ishin me fëmijë, e kishin drojën e arsyeshme. Nëse e marrin vesh, do të na vrasin të gjithëve. E pash sikletin e tyre dhe aprovova një sugjerim të Tekiut, se më duhej të ikja nga aty. Për shumë arsye. Për sigurinë time dhe të gjithë të tjerëve.

Kam dalë i maskuar, me një kapelë dhe pa mjekër. Jam afruar të një banesë dhe i luta që të hyja brenda. Më pyetën kush jam. Kur u tregova, njëri më pështy, duke me thënë – ‘S’të vjen turp ta prezantosh njeriun e vrarë”.

Jam kthyer përsëri te hyrja.

Pas pak, ka ardhur motra ime.

Vetëm ajo nga familja e dinte se ku gjendesha. Nëpër krisma, motra ime, Sanija, ka ardhur si e çmendur. Më ka parë dhe më ka përqafuar shumë.

“Ikim shpejt, se po gjuajnë dhe po thyejnë dyqane”, më tha.

Kur kemi arritur, më në fund, te një banesë e Kodrës së Diellit, kishin filluar gjuajtjet nga kallashnikovët. Kemi hyrë të një shtëpi dhe jemi strehuar. Vetëm shikoheshim në sy dhe nuk flisnim. Ata nuk pyesnin asgjë, unë nuk thosha asgjë. Njerëzit i besonin më shumë NATO-s se mua që isha gjallë.

Pas gjysmë ore, kemi ikur nga ajo banesë dhe kemi vajtur në një banesë tjetër. Te motra. E tash, si të lajmëroj se jam gjallë. Dikush kishte hapur derë për mua, të tjerët më kishin vajtuar, kurse e shihja veten në TV të ndryshme, duke folur njerëzit për mua. Sa keq e sa mirë në të njëjtën kohë. Mirë që dëgjoja aq fjalë të mira nga kolegët e BBC, SKY NEWS, CNN, e të tjera. Dëgjoja komentet në radio dhe shkrimet që kishin bërë gazetat. Krejt ishte si në ëndërr.

Sa keq ishte ta përjetosh vdekjen e të jesh i gjallë.

Gruaja dhe djali kishin qenë në Prizren dhe njerëzit e afërt kishin shkuar për kryeshëndosh.

Vetëm lufta sjell këso befasish.

Kemi kaluar te motra për dy ditë të tjera. Ishte rrezik.

Me datën 2 prill, kishin dhënë urdhër që të largoheshim nga lagjja. Paramilitarë me tesha të gjelbra – për herë të parë kisha parë uniforma të tilla – kishin dhënë urdhër që të gjithë banorët të largoheshin. Nuk ishin më shumë se tridhjetë paramilitarë. Dhjetëra mijëra banorë të Kodrës së Diellit kishin dalë në fushë. Nuk shihej fundi. Kam dalë i maskuar, por disa nga banorët më njihnin. Nuk besonin, por as që bënin zë. Dhjetëra mijëra njerëz largoheshin nga tridhjetë ushtarë. Asnjë rezistencë. Nuk kishte kush të na mbronte. As politika. As ushtria e Kosovës. Të gjithë ishim në fushë.

“Shyqyr Zot që qenke gjallë” – më tha një grua, me zë të ulët.

Nuk dija si të reagoja. E kam marrë një grua me dy pleq dhe një fëmijë dhe kemi hipur në veturën që e kisha disa dhjetëra metra larg. Nuk e dinim ku shkonim. Plaku thoshte se dëshironte të mbetej, të tjerët ishin për të ikur. Në çdo udhëkryq kishte ushtarë. Vetëm të tregonin drejtimin.

Rrugës e ndalnin ndonjë veturë të mirë dhe i nxirrnin njerëzit prej saj. Ata ose hynin te dikush tjetër, ose vazhdonin këmbë.

Pas një kohe, kemi arritur te udhëkryqi që lidh Brezovicën dhe Shkupin.

Na kishin thënë se duhet shkuar drejt rrugës së Tetovës. Kur kemi arritur lart, rendi ishte i gjatë dhjetëra kilometra. Kemi pritur katër ditë, rrëzë maleve. E kam lënë veturën dhe kam dalë në zonën maqedonase. Nga një telefon, kam thirrur Zyrën Amerikane. Ka ardhur për të më nxjerrë nga aty një doktoreshë britanike, emrin e së cilës nuk e mësova, por për vite kishte bashkëpunuar me ne. Pastaj, kanë ardhur disa të tjerë dhe më larguan nga zona.

Pika ime e parë ishte – Partia Demokratike Shqiptare.

Kam takuar gazetaren Teuta Arifi dhe kam dhënë një lajm në Deutsche Welle se jam gjallë, duke shtuar se në Kosovë ka shumë pak shqiptarë dhe se ne jemi popull i pambrojtur.

Atë natë kam folur me të gjithë njerëzit që ishin jashtë Kosovës. Chris Hill që ishte në Shkup, Nick Hill që ishte në Hungari, David Slinn që ishte në Londër, Jan Kickert, Axel Dittman, Ambasadorin Petritsch, James Rubin…

Natën e parë kemi folur me Slinn, Dittman dhe Pauls për rishfaqjen e politikës kosovare në skenë. Pauls thoshte se ata nuk mund të flisnin për ne. Askush nuk bëhet i gjallë. Të gjithë thonë se familjet i kemi brenda, ose e kishin një arsye tjetër.

Të njëjtën natë, posa kemi arritur në Tetovë, kemi bërë grupin për një vizitë në shtetet europiane.

Kam thirrur Blerim Shalën në Dibër, pastaj Migjen Kelmendin në Tetovë, Shkëlzen Maliqin dhe Gjeraqina Tuhinën.

Këta ishin njerëzit që i kishim para vetes.

Të nesërmen jemi nisur për në vizitë. Kemi takuar z. Joschka Fischer, të pasnesërmen kemi udhëtuar për në Londër dhe kemi pasur konferencë me z. Robin Cook.

Posa jam kthyer në Maqedoni, më thanë se duhet nisur gazeta në ekzil. Varianti i parë ishte të nisim një agjenci dhe të vendoset në Tiranë. Por, kjo nuk ishte e mjaftueshme për njerëzit që ishin nëpër kampe. Kemi bërë një projekt për gazetë. Përnjëherë kishin ardhur dhjetëra oferta. Propozimi i parë ishte – Refugjati. Më duket se ishte propozim i Ministrisë së Jashtme Britanike.

Ardian Arifaj dhe Sami Kqiku, nga Redaksia, më kishin përkrahur se duhej nisur Koha në Ekzil, e jo gazeta Refugjati. Nuk donim të ishim refugjatë. Tre muaj, Britania e Madhe, Franca, Soros dhe DFID ndihmuan daljen e gazetës. Falas, për refugjatë në Shqipëri dhe Maqedoni.

Nuk dinim kush do të mbetej gjallë. Njerëzit ishin regjistruar të iknin nga Maqedonia. Lajmi që tronditi më së shumti ishte vrasja e Fehmi Aganit. Kosova kishte humbur shumë. Kryesia e LDK-së mbante mbledhje në një bodrum të një restoranti të Tetovës. Ishin ndarë në grupe dhe kërkonin zgjidhje.

Disa shkonin në Tiranë për t’u takuar me UÇK-në, e disa të tjerë rrinin kot në Tetovë, thjesht si refugjatë. UÇK kishte formuar një Qeveri për vete. E takova Hashim Thaçin prapa Restorantit “Arbi”, në Tetovë, kishte ardhur nga lufta.

Sabri Hamitin e kisha parë në Paris, si një vëzhgues i një tribune, derisa flitej për Kosovën dhe marshin e paqes dhe lirisë. Me Muhamedin Kullashin flisja për situatën në Kosovë. Edi Rama dhe unë kishim shkuar t’i ndihmonim organizatorët për marshin në sheshin më të madh të Parisit. Kishte ndihmuar shumë Luan Rama, Ambasador i Shqipërisë atje. Atje ishin të gjithë artistët me prejardhje shqiptare, me në krye Liri Begen. Rexhep Mitrovica dhe plotë të tjerë. Mijëra bluza dhe pllakate ishin përgatitur. Ishin të gjithë filozofët e njohur që dëshironin të ndihmonin.

“Kosova mon amour”.

Ky ishte pllakati që thoshte gjithçka.

 

Fund i pritur

Kosova u çlirua. Pas gjithë atyre etheve që na shkaktuan diplomatët dhe hyrja e trupave në Prishtinë, megjithatë ishte gëzim i madh. E kisha shkruar një shkrim në gazetë, më vonë të botuar në Courrier International dhe në Frankfurter Allgemeine, më 6 prill të vitit 1999, me titull – “Në Kosovë kthehemi më 15 qershor”.

E kisha bërë jo pse dija diçka për këtë datë të çlirimit, por kisha konstatuar edhe një herë thënien e famshme – se  politika është një percepcion.

Kur e kisha takuar David Slinn në Londër, më kishte thënë decidivisht – “Meqë nuk po dorëzohet Milosevic, projekti i bombardimeve nuk guxon të shkojë më shumë se mesi i qershorit”. E shkrova dhe botova, duke parafrazuar David Slinn, se, nëse nuk çlirohet Kosova deri më 15 qershor, në kampe do të jetë shumë nxehtë dhe do të rrezikohet paqja në Maqedoni. Do të rrezikohet rajoni. Në vend të 50 mijë trupave të paraparë për Kosovën, do të na duheshin dhjeta mijëra të tjera për ta ruajtur paqen në Ballkan.

Ky ishte një arsyetim i Slinn pse Kosova duhej të çlirohej deri më 15 qershor. Shkrimi mbetet si një percepcion i një gazetari që as ndërmend nuk i kishte shkuar se Kosova mund të çlirohej deri në atë ditë.

Skenarin e kisha shumë më të keq.

Ndarjen dhe fundin e luftës më Serbinë.

 

11 qershor 1999

Trupat ishin në kufi. David Slinn kërkoi që dikush ta shoqëronte deri në Prishtinë, me automjetin e tij të blinduar. Ai do të hynte me trupat britanike, për ta marrë një shtëpi më qira në Dragodan.

Njerëzit kishin marrë pamje kufomash.

Në shtëpinë e Dukagjin Binishit, në përdhesen e ndërtesës, pash Veton Surroin. Me flokë të gjata, i humbur dhe më shijen e keqe të luftës. I thash se kishim provuar ta nxirrnim nga aty, në disa variante, por adresa e tij nuk dihej.

Nuk u desh të jesh shumë i ditur që ta parashikosh fundin e luftës. Por, nuk e kisha paramenduar epilogun e kësaj drame me vandalizma e djegie.

Sapo kreva punë në Prishtinë, dëshiroja ta shihja djalin dhe gruan. Me një ekip spanjoll dhe me gazetarin Augustin Palokaj kemi udhëtuar për në Prizren. Djalit iu kishin rritur flokët, kurse gruaja kishte humbur shpresat se do të shihemi ndonjëherë tjetër.

 

Por, si e pash Kosovën?

Ishte vend ku zërat e të vdekurve flisnin po aq zëshëm sikur ata të të gjallëve, ndoshta edhe më zëshëm. Të vdekurit nuk ishin askund dhe ishin gjithkund. Ishte e qartë se disa kurrë nuk do të gjenden, të tjerët ishin të shpërndarë nëpër varre të paemërtuara. Eshtrat e tyre ishin të grumbulluar në gërmadhat e atyre që dikur kishin qenë ishin shtëpitë e tyre të bukura të fshatit. Aty kishin qenë momentet e tyre të fundit, të shënuara në memorie dhe në fytyra të atyre që mbijetuan ato që ndodhën në Kosovë.

Liria për disa ishte klithje, për disa ferr.

Çdokush ishte në marrëdhënie të ngushta me këta të vdekur. Gati çdo fshat, çdo mëhallë, çdo familje në një mënyrë ishte prekur nga sulmi i egër i vrasjeve, dimensioni i të cilave vetëm po bëhej plotësisht i qartë, kur paqeruajtësit e NATO-s shtriheshin në tërë Kosovën dhe shqiptarët e dëbuar po ktheheshin prapa.

Ajo që shqiptarët gjenin, kur ktheheshin në vendin e tyre, ishte një shtëpi gjigante e shkatërruar. Zyrtarët ushtarakë dhe humanitarë perëndimorë thoshin se deri në 10.000 njerëz mund të ishin vrarë në një fushatë të orkestruar të krimeve nga policia dhe nga trupat e paramilitarëve serbë.

Ndonjëherë njerëzit e vdekur i gjenin në pragjet e shtëpive të tyre. Pjesë të kufomave mbushnin bunarët familjarë, kufomat ende qëndronin aty ku ishin vrarë.

Në Krushë – ishte tmerr. Një fshatar i Krushës së Madhe mendon se sytë e tij gjithnjë do të drejtohen nga vendi i krimit.

“Është aq vështirë këto ditë… Vetëm të jesh këtu”, thoshte ai.

Dhe, njerëzit, ishin të vdekur po ashtu, në një mënyrë, edhe ata që ishin lënë të gjallë.

Kishte fëmijë që ishin sikur zombi të vegjël. Nuk ishin as të pikëlluar, ishin vetëm të zbrazët. Njerëz të moshuar të Krushës vetëm qanin.

Vashat e reja që ishin dhunuar, mendonin se kurrë nuk do të flasin për atë gjë, por jeta e tyre ishte shkatërruar. Dhe për meshkujt ishte ndjenjë e tmerrshme, sepse ata donin t’i mbronin familjet e tyre nga tërë kjo, dhe nuk ia dolën. Gati në çdo mur kishte grafitë në serbisht. “Umri!” Vdis.

Tashmë kishte ditë që bombardimet e caqeve serbe nga NATO kishin përfunduar. Por, nuk mund të thuhej se kishte përfunduar lufta. Madje, që nga dita kur në tokën e Kosovës, për herë të parë nga Lufta e Dytë Botërore, hynë ushtarët ndërkombëtarë, në rajonin e trazuar nga terrori dhe ankthi kishte filluar një ballafaqim tjetër, ndonëse jo me front të hapur. Në sipërfaqe ishte KFOR ende i pakompletuar. Në këtë mes, bashkësia ndërkombëtare dukej paksa e vetmuar me konceptin e saj të shoqërisë multietnike, civile, tolerante.

Një pjesë jo e vogël e njerëzve në Kosovë, të cilët tashmë nga dhuna barbare kishin humbur më të dashurit dhe më të afërmit e tyre, thirrjet dhe lutjet për – bashkëjetesë me fqinjët e tyre, në radhë të parë, i kuptonin si një reprizë nga e kaluara, kur bëheshin apele lapidare për vëllazërim-bashkim.

Kuptohej, bashkësia ndërkombëtare mendonte ndryshe.

Por, si ta kuptonin këtë mesazh njerëzit e thjeshtë, të cilët kur ktheheshin nga ekzili i detyrueshëm, në vend të pronave të pasura, gjenin gropa të zeza? Ishte gati e natyrshme që ndjenja e hakmarrjes vlonte në gjoksin e çdokujt. Prandaj, aktet e aty-këtushme të hakmarrjes ndaj fqinjëve — këtë e tha edhe Presidenti i SHBA-së — pastaj e përsëriti edhe Ministri i Jashtëm Gjerman, nuk ishin aspak befasuese.

Prandaj, ato ditë shtrohej pyetja, aq shumë e diskutueshme, se a kishte faj kolektiv dhe a ekziston faji kolektiv?

Të gjithë thoshin se në këtë rast, megjithatë, ekziston përgjegjësia kolektive.

Serbia kishte shumë mëkate në shpirt lidhur me ngjarjet e gjithmbarshme të luftës në territorin e ish-Jugosllavisë, e ata tash kishin filluar të shpërlaheshin dhe të gjithë fajin po ia hidhnin Slobodan Milosevic. Ai, natyrisht, kishte faj shumë, por i tillë është rrëfimi për kurbanin. Nuk duhej dyshuar që Milosevic tashmë bëhej kurban, nuk duhet dyshuar as që ishte fajtor, por nuk duhet dyshuar se ishin fajtor edhe Kisha Serbe, edhe Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Serbisë, edhe intelektualët.

Ky tregim për pastrimin e mëkateve dhe kurbanin, dukej i shëmtuar.

Slobodan Milosevic nuk ia futi flakën secilës prej shtëpive në Kosovë. Individët serbë, po. Ata e bënë këtë me vullnet dhe shpesh me kënaqësi vrasëse, sipas dëshmive të të mbijetuarve, të cilat tani mblidheshin nga gazetarët, hulumtuesit e krimeve të luftës dhe paqeruajtësit e NATO-s.

Ishte e qartë se fushata e terrorit serb nuk kishte filluar më 24 mars 1999, ditën kur NATO marshoi për të bombarduar Serbinë, e as më 28 shkurt 1998 – kur u kryen masakrat serbe në Drenicë, madje as më 1989 – ishte një periudhë e urrejtjes, një kohë e kultivimit të racizmit, e stimulimit të idesë së rreme se serbët na qenkan racë sipërore ndaj shqiptarëve, që zgjat së paku nga viti 1912 e këtej.

Natyrisht, përballë kësaj stuhie terrori fizik dhe psikik pothuaj njëshekullor edhe shqiptarët kishin konservuar në vetvete një urrejtje të madhe ndaj serbëve. Por, kjo ishte urrejtja e të nënshtruarit, ishte përbuzja e viktimës ndaj bartësit të arbitraritetit, që ishte shteti serb.

Këtu qëndron dallimi mbase qenësor mes urrejtjes serbe ndaj shqiptarëve dhe anasjelltas.

Urrejtja e viktimës ndaj pushtuesit kurrë nuk është e njëjtë me urrejtjen e pushtuesit ndaj viktimës.

Përfaqësuesit e bashkësisë ndërkombëtare, të cilët tashti me numër të madh vendoseshin në Kosovë, kishin filluar procesin e rëndë të paqësimit. Dukej e qartë se, pas gjithë asaj që kishte ndodhur, nuk mund të kalohet në normalitetin e përditshëm, sikur të mos kishte ndodhur asgjë.

Bashkëjetesa shihej se ishte një iluzion i bukur.

 

Kështu dukej Kosova e pasluftës

Kosova ishte kështu karshi serbëve dhe Serbisë. Por, Kosova vetë kishte filluar të ndahej në feude të meritokracisë së luftës. Në Kosovë kishin ngjarë gjëra të tmerrshme, të mynxyrshme. Është vështirë të paramendohet që njerëzit, të cilët kishin duruar të gjitha ato, të pranonin të jetonin në kuadër të shtetit të Serbisë.

Për 120 vjet, serbët kishin pasur rast të jetonin dhe bashkëjetonin me shqiptarët. Por, ata për gjatë gjithë atyre viteve – kishin bërë qindra masakra dhe deportime.

Dhe, shqiptarët nuk mund ta shlyejnë memorien çdo 20 vjet.

Krimi duhet ndëshkuar dhe shqiptarët e serbët duhet të jetojnë si fqinjë.

Serbia, nuk ka më kurrfarë të drejte të sundimit mbi Kosovën.

Shkrimi që po ribotohet tani, në 22 vjetorin e kampanjës së bombardimeve të natës mbi caqet e ushtrisë dhe policisë serbe, është shkruar në vitin 1999, me disa ndërhyrje në vitin 2001.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com