Hagia Sofia: çështje fetare apo politke?

Më 10 korrik të 2020, Këshilli Shtetëror Turk, mori vendimin për transformimin e Hagia Sophia-s në Stamboll, nga një muze në një xhami, të hapur për përdorim nga besimtarët mysliman. Vendimi erdhi pas një apeli nga një OJQ turke, kundër vendimit të qeverisë së Ataturk-ut në 1934, për ta kthyer xhaminë (më herët bazilikë) në një muze. Me një dekret presidencial, Hagia Sophia kaloi nën varësinë e Drejtorisë së Çështjeve Fetare të Turqisë (Diyanet). Sipas protokollit, Ministria e Kulturës dhe Turizmit do të mbikëqyrë restaurimin dhe mirëmbajtjen e ndërtesës, ndërsa Diyanet-i do të jetë përgjegjës për shërbimet fetare. Një pjesë e ndërtesës do të mbetet e hapur për t’u vizituar falas nga turistët vendas dhe të huaj.

Më 24 korrik u realizua hapja e parë për publikun dhe hutbah (predikimi) e parë, pavarësisht polemikave fetare dhe politike që shpërthyen në të gjithë botën. Vendimi për xhaminë krijoi hapësirë për kritika nga bota e krishterë, nga udhëheqësit politikë dhe UNESCO-ja, e cila e futi Hagia Sophia-n në listën e Vendeve të Trashëgimisë Botërore, në 1985. Transformimi i xhamisë ka ngjallur debat jo vetëm ngaqë objekti është i shenjtë për botën islame, por edhe sepse ky vendim vjen nga një udhëheqës konservator dhe islamik.

Hagia Sophia, një monument i mrekullueshëm për nga historiku dhe arkitektura, u ndërtua në vitin 537 gjatë sundimit të perandorit bizantin, Justiniani I. Në vazhdën e viteve, historia e Hagia Sophia-s do të ndërthurej me fatin e sundimtarëve fitues dhe zemërimin e natyrës. Kryqtarët që rrënuan Kostandinopojën, e kthyen katedralen ortodokse në një kishë katolike romake, për të qëndruar kështu për disa dekada. Përgjatë historisë së tij, monumenti është tronditur nga tërmete të ndryshme. Në 1453, kur Sulltan Mehmeti II pushtoi Kostandinopojën (Stamboll) e shndërroi Hagia Sophia-n në një xhami. Për gati një mijë vjet, Hagia Sophia kishte qënë një nga kishat më të mëdha në botë si dhe qendra e krishtërimit. Më vonë, për 500 vitet e ardhshme, ajo u bë e njohur si xhamia Haya Sofia, duke u kthyer në një nga vendet e shenjta më të rëndësishme të botës islame. Pas rënies së Perandorisë Osmane, Kemal Ataturk themeloi Republikën Turke. Qeveria turke e shndërroi monumentin historik në një muze në 1934. Vendimi erdhi në kuadrin e përpjekjeve të qeverisë turke të kohës për të sekularizuar vendin.

Vendimi i Erdoganit për të shndërruar Hagia Sophia-n në xhami ka shkaktuar polemika dhe ka nxitur kritika. Vetë komuniteti mysliman, në mbarë botën, është i ndarë në opinione. Një grup e mbështet vendimin e gjykatës turke dhe një grup tjetër e ka dënuar vendimin. Në Turqi, çështja lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me diskursin politik, kulturor, dhe fetar. Për ata që nuk e mbështesin Erdoganin, vendimi është një refuzim i trashëgimisë sekulariste të Ataturkut dhe është një lëvizje politike, që vjen si pjesë e përpjekjes së Erdoganit për të rikuperuar elektoratin për zgjedhjet e ardhshme, duke tërhequr pas vetes pjesën fanatike fetare të vendit. Figura politike e Erdoganit është dobësuar ndjeshëm pas gati dy dekadash në pushtet, të shoqëruara nga grushti i dështuar i shtetit, arrestimi i mijëra njerëzve të akuzuar për lidhje me organizatën e Fetullah Gulen-it, lufta në Siri, prania turke në Libi dhe pandemia, e cila ka ngadalësuar më tej ekonominë turke tashmë të paqëndrueshme.

Liderët botërorë u turrën të akuzonin Erdoganin për vendimin në lidhje me Hagia Sophia-n. Por cili ishte në të vërtetë qëllimi i tij? Zgjedhja për ta kthyer Hagia Sophia-n në një xhami kërkon një analizë të thellë dhe të kujdesshme të historikut politik ndër vite. Kthimi i muzeve dhe kishave bizantine në xhami ka qenë pjesë e programit të AKP-së (partia e Erdoganit) për të paktën një dekadë. Debati mbi Hagia Sophia-n daton që nga koha kur Ataturku vendosi ta kthente atë në muze në vitin 1935. (Personalisht, si një person që ka jetuar në një vend ku kishat dhe xhamitë u shkatërruan ose u kthyen në depo, palestra, pallate nga sistemi komunist, e kuptoj irritimin ndaj këtij vendimi). Vetëm pas vitit 1965, shtypi konservator që mbështeste Partinë e Drejtësisë filloi të fliste hapur kundër vendimit të Ataturkut për Hagia Sophia-n. Diskursi ishte i një rëndësie të madhe fetare, por edhe politike. Rëndësia e këtij diskursi lidhej ngushtësisht dhe me shtetin fqinj, Greqinë. Nëse për katolikët romakë, katedralja kishte rëndësinë e saj, për ortodoksët grekë katedralja mori një kuptim dhe më të thellë.

Për Erdoganin, gjatë këtyre viteve, kthimi i Hagia Sofisë në xhami, nuk është vetëm një ëndërr politike që bëhet realitet, por përbën një element domethënës të krenarisë kombëtare. Kjo është në të vërtetë analiza ku duhet të përqendrohemi. Më shumë se sa përforcimi i pozitës së tij politike në zgjedhjet e ardhshme, duke u kthyer kundër udhëheqësve politikë dhe fetarë të shumicës së vendeve, Erdogan përmes vendimit për të bërë realitet një ëndërr, po synon të legjitimojë trashëgiminë e tij dhe të theksojë rolin udhëheqës të Turqisë në botën sunite. Në rrafshin politik, Erdogan është modeli i një lideri konservator dhe sovran si Putini, Orban ose Trump, të cilët synojnë të sfidojnë globalizimin duke mbështetur dhe duke nxitur kauzat nacionaliste dhe fetare. Duke marrë në konsideratë zhvillimet historike, ky është një moment shënjues për kohërat në të cilat jetojmë.