Shkenca e zbulimit të gënjeshtrës

Është joshëse të kthehesh në mençurinë konvencionale në kërkimin e shenjave të një gënjeshtre. Por në të vërtetë, gënjeshtra është shumë më e ndërlikuar. Si shoqëri, ne jemi ende mjaft dobët në zbulimin e mashtrimit.

Por strategji të reja janë shfaqur për ta bërë ndjekjen e së vërtetës më të saktë. Një qasje mbështetet në përmbajtjen e fjalëve të një gënjeshtari. Tjetra, në të dhëna kundër-intuitive nga fjalimi.

Çfarë mendojnë njerëzit që gënjeshtarët bëjnë?

Kulturat në të gjithë botën, njerëzit janë pajtuar për një koleksion shenjash dhe sinjalesh që tregojnë pandershmëri. “Rezulton të jetë një besim jashtëzakonisht universal që gënjeshtrat tregojnë dhe veçanërisht në shenja të shqetësimit, ankthit, stresit emocione negative”, tha Maria Hartwig, një eksperte në zbulimin e mashtrimit dhe një profesoreshë e psikologjisë në Kolegjin John Jay të Drejtësisë Penale në Universitetin e qytetit të Nju Jorkut.

Në vitin 2016, studiuesit pyetën si oficerët e policisë ashtu edhe studentët universitarë, si pjesë e një studimi me rreth 200 pjesëmarrës, se cilat shenja ata besonin se tregonin mashtrim. Ata renditën shenja stereotipike, si nervozizmi, neveria ndaj shikimit, lëvizja dhe djersitja. Siç doli, ato shenja nuk ishin në fakt parashikuese të mira të gënjeshtrës dhe të tregimit të së vërtetës.

Në një përmbledhje që hulumtoi mbi 100 studime që krahasuan sjelljen e të vërtetës me sjelljen e gënjyer, Bella M. DePaulo dhe një ekip studiuesish zbuluan se nga 158 “shenjat” e mashtrimit që studimet i përmendën kolektivisht, asnjë nuk ishte i lidhur fort me gënjeshtrën. Kjo do të thotë, gënjeshtarët në të vërtetë nuk e ndryshuan shikimin, nuk folën më shpejt, ose nuk u shkrepën sytë shumë më tepër se sa ata që thonin të vërtetën.

Në fund, përfundojnë rishikuesit, të gjithë gënjejnë dhe ne jemi mësuar aq shumë me gënjeshtrën, saqë shenjat e parashikueshme të mashtrimit mezi zbulohen. Ata shkruajnë: “ne besojmë se shumica e prezantimeve mashtruese ekzekutohen në mënyrë rutinë dhe me kompetencë, saqë lënë vetëm mbetje të zbehta të sjelljes”.

Pse metodat konvencionale nuk po funksionojnë?

Njerëzit normalë nuk janë të mirë në zbulimin e gënjeshtrave. Në fakt, ne shpesh bëjmë më keq se rastësia. Ne jemi pak më të mirë në zgjedhjen e së vërtetës, por jo shumë. Dikush mund të pyesë veten, nëse profesionistët që kanë për detyrë të thonë gënjeshtra nga të vërtetat janë më mirë në të. Dëshmitë sugjerojnë se ata nuk janë as në analizimin e regjistrimeve të një vrasësi të vërtetë që gënjen.

Përvoja mund të mos funksionojë në mënyrë të parashikueshme, por metoda të tjera të përdorura gjerësisht, të cilat japin një ajër objektiviteti për zbulimin e gënjeshtrave janë gjithashtu problematike. Një metodë e vlerësimit të deklaratës e quajtur SCAN është kritikuar nga ekspertët dhe makinat poligrafike, të cilat Hirschberg i quan “plotësisht të pabesueshme” janë rivlerësuar vitet e fundit. Sipas Shoqatës Psikologjike Amerikane, poligrafët, të cilët matin gjëra të tilla si frymëmarrja, rrahjet e zemrës dhe përçueshmëria e lëkurës janë të meta sepse “nuk ka dëshmi se ndonjë model i reaksioneve fiziologjike është unik për mashtrimin”. Një gënjeshtar mund të ketë një ritëm të barabartë të zemrës, dhe një tregues i së vërtetës mund të shihte rritjen e tyre nga nervat.

Sipas një artikulli të Ligjit dhe Sjelljes Njerëzore të vitit 2015, metoda më e zakonshme e marrjes në pyetje në të cilën ishin trajnuar hetuesit kriminalë ishte Teknika Reid, e cila përdor direktiva si hapja me një “konfrontim të drejtpërdrejtë pozitiv” ose tregimi i të dyshuarit se hetimi deri më tani ka gjetur prova që ata janë fajtorë dhe duke zhvilluar një “temë” që sugjeron arsyet pse i dyshuari mund të ketë kryer krimin që do të justifikojë ose shfajësojë psikologjikisht krimin, në përpjekje për t’i bërë ata të pajtohen.

Julia Hirschberg, një eksperte në gjuhësinë llogaritëse dhe përpunimin e gjuhës natyrore dhe një profesoreshë e shkencave kompjuterike në Universitetin Columbia, e cila studion dhe zhvillon metoda të zbulimit të mashtrimit, tha se ajo kishte marrë trajnimin e teknikës Reid. “Pasi të vendosni se kush mund të jetë një kriminel, atëherë dilni me këto pyetje vërtet të vështira që janë thjesht të frikshme dhe supozoni se ata janë fajtorë derisa të provojnë se nuk janë”.

Një teknikë pyetjeje e fokusuar

Nga koleksioni i provave që sugjerojnë se gënjeshtrat nuk shfaqen vazhdimisht në sugjerimet e sjelljes së dikujt, janë shfaqur një numër strategjish të reja, alternativa ndaj marrjes në pyetje tradicionale të policisë. Këto teknika mbështeten në atë që thotë një person, jo në mënyrën se si e thotë atë.

Hartwig ndihmoi në zhvillimin e njërit prej tyre, një stil pyetjeje i njohur si SUE ose përdorimi strategjik i teknikës së provave. Ndryshe nga metoda Reid por e ngjashme me metodat e tjera të pyetjes, ajo mbështetet në një qasje që ka për qëllim të mos frikësojë, por të nxjerrë kontradikta në një deklaratë të rreme ose të konfirmojë një tregim të vërtetë. Hartwig e përshkruan atë si të ngjashme me një “lojë ose strategji psikologjike ku personi që di më shumë për strategjitë e personit tjetër ka tendencë të fitojë”.

Në SUE, dikush nuk i tregon të gjitha kartat e tij menjëherë ose, thënë ndryshe, “nëse do të luaj dikë në një lojë shahu, është në avantazhin tim të kem parë ata të luajnë më parë”, thotë ajo.

Hartwig jep shembullin që ajo ka përdorur në testimin e skenarëve për teknikën: Në një skenar, një lojtare e roleve vjedh një portofol nga një çantë në një librari. Në një tjetër, një lojtar me role lëviz një çantë në një librari për të gjetur një libër specifik që ata po kërkonin. Një intervistues që di detaje të caktuara në lidhje me rastin, për shembull, që gjurmët e gishtërinjve u gjetën në çantë, përpiqet të përcaktojë nëse personi që ata intervistojnë po thotë një të vërtetë apo një gënjeshtër.

Në një qasje “përdorimi strategjik i provave”, pyetësi mund të fillojë me pyetje të përgjithshme, duke parë nëse llogaria përputhet me atë që ata tashmë e dinë se është e vërtetë pa zbuluar atë që ata dinë për gjurmët e gishtërinjve menjëherë, dhe të ngushtojë në detaje kryesore në mënyrë metodike. Dikush që po përpiqet të jetë mashtrues, për shembull, mund të mos përmendë shkuarjen në librari ose shikimin e një valixheje menjëherë, ndërsa një tregues i së vërtetës mund t’i sjellë këto detaje më lehtë.

Në të dy rastet, thotë Hartwig, i intervistuari trajtohet njësoj, në fund të fundit, një person i pafajshëm që nuk përmend një çantë mund të ketë kujtuar gabim ditën e tyre. Por një intervistë si kjo ka më shumë kohë, thotë Hartwig, për të kapur me qetësi një të dyshuar në një gënjeshtër duke mbajtur atë që ata dinë deri sa është e nevojshme dhe për të identifikuar me saktësi një tregues të së vërtetës sesa teknikat pyetëse që veprojnë në supozimin e fajit.

“Kur nuk jeni poshtëruar, sulmuar dhe qortuar, ju është dhënë mundësia e mjaftueshme për të dhënë anën tuaj të historisë” tha ajo. “Është vetëm ana juaj e historisë që nuk përputhet me një fakt të njohur ose kontroll të faktit”.

Dhe ndërsa Hartdig thotë se shumë praktikues këmbëngulin se ata tashmë e bëjnë këtë, “sapo t’i vësh në provë, ata nuk e bëjnë”, tha ajo. Në një studim të praktikantëve të policisë, ata që nuk ishin trajnuar në teknikë, por me strategji të tjera, zbuluan mashtrim me saktësi 56 përqind të kohës. Ata që iu nënshtruan trajnimit SUE kishin një normë saktësie prej 85.4 përqind.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.