Një mësim për Izraelin nga Hungaria, Polonia dhe Turqia: Demokracia vdes ngadalë

Gjithçka në Budapest, për një shikues të jashtëm, duket si përherë.

“Nuk do të vini re asgjë të pazakontë”, ka thënë Ádám, një banor i kryeqytetit hungarez.

“Restorantet janë plot, shumë të huaj, shumë turistë, çdo gjë po lulëzon, njerëzit tregohen të mirë, do të shihni vende të bukura. Ju nuk do të ndjeni se asgjë nuk është në rregull, por kjo është çështja”.

“Nuk ka asnjë ngjarje apo ligj të veçantë ku mund të thuash: Kjo ishte pika ku demokracia u shpërbë”.

Ádám, prej javësh po përjeton një déjà vu.

Si një çifut hungarez, ai po ndjek lëvizjen e protestës kundër qeverisë së re të së djathtës të Benjamin Netanyahu-t. Ai po sheh një përsëritje të asaj që ka ndodhur në vendin e tij gjatë 13 viteve të fundit, që kur Viktor Orbán u kthye në pushtet.

Ai është një nga njerëzit në vendet që hoqën identitetin e tyre demokratik, të cilët i kanë rrëfyer “Haaretz”-it se si nisi gjithçka.

Ata kanë rijetuar dritat paralajmëruese, momentet që kaluan nën radar dhe kuptimin se protestat ndodhën shumë vonë. Vëzhgimet e tyre ofrojnë një udhëzues se si të zbulohet një ndryshim i regjimit autoritar.

Sipas tij, kjo nuk është e thjeshtë. Si një menaxher biznesi në të 40-at e tij, ai ka kërkuar të mos përmendej nga frika e hakmarrjes nga autoritetet.

Ndonjëherë ndryshimi reflektohej në “hapa shumë të vegjël”.

“Gjithçka ecën ngadalë dhe gjithçka mund të justifikohet për shkak të vendit dhe të mirës publike. Por kur shikoni mbrapa, mund të shihni se e gjitha ishte e drejtuar në të njëjtin qëllim për të forcuar pushtetin e partisë në pushtet”.

I pyetur se si situata politike e Hungarisë ndikon në jetën e përditshme të njerëzve, Ádám ka përshkruar një tablo komplekse.

“Unë jam një nga përfituesit më të mëdhenj të politikës së partisë Fidesz, i përkas klasës së mesme që ata mbështesin. Pra, ju ndoshta jeni duke menduar, çfarë dreqin nuk shkon? Pse jam kundër? Pse mendoj se jam në një diktaturë?”.

“Epo një diktaturë si ajo që kemi në Hungari është radioaktive. Nuk bën zë, nuk mund ta shihni, nuhatni apo shijoni, por herët a vonë do të kuptoni se keni kancer”.

Ádám ndalet për një moment dhe mendon.

“Nëse më duhet të përcaktoj një gjë, është pikërisht ajo që po ndodh tani në Izrael: sistemi i drejtësisë. Në momentin që unë si qytetar nuk mund të llogaris më që sistemi i drejtësisë të më mbrojë nga shteti, unë jam i zhveshur”.

“Kjo do të thotë se kam humbur çdo mënyrë për të mbrojtur veten nëse më ndodh diçka e padrejtë ose e paligjshme. Për sa kohë që sistemi i drejtësisë është vërtet i pavarur, ka gjithmonë shpresë se gjërat mund të kthehen në atë që ishin”.

“Disa herë që Orban bëri një hap mbrapa, ishte Bashkimi Evropian që i tha se do ta priste shiritin e parave. Për fat të keq, Izraeli nuk ka BE”.

Edhe Nora, e cila gjithashtu nuk dëshiron që emri i saj i vërtetë të përdoret ka treguar se dhjetë vjet më parë ndoshta do të thoshte se ishte në rregull që të jepte emrin e plotë në një gazetë.

“Por tani nuk do ta thosha këtë”.

“Nuk kam frikë, por ka një ndjenjë që nuk je plotësisht i sigurt nëse hap gojën, ose se duhet të jesh i kujdesshëm me atë që thua”.

Ajo nuk ka pasur kurrë një përvojë të keqe në këtë drejtim, por edhe në Budapestin relativisht liberal, qytetin e saj të dashur të lindjes, atmosfera është se nuk mund të shprehesh lirshëm.

“Kam shumë miq që janë homoseksualë dhe trans dhe mund të shoh se ata duhet të jenë më të kujdesshëm nëpër qytet”.

“Vendet, forumet ku mund të flasësh lirshëm, po bëhen gjithnjë e më të vogla sa i përket teatrove, pub-eve, hapësirave publike”.

Nora, e cila është në të 50-at, është terapiste e shëndetit mendor.

Në zgjedhjet e përgjithshme të vitit 2010 “në të cilat Fidesz fitoi një shumicë duke u mundësuar atyre të miratonin çdo ligj që u pëlqente”, ajo e kuptoi se çfarë do të ndodhte.

“Kjo shumicë prej dy të tretash në Hungari është e mjaftueshme për të rishkruar Kushtetutën, për të rishkruar gjithçka”.

“Mendoj se ideja që në fillim ishte të riformësohej i gjithë sistemi për t’i vendosur ata në një pozicion ku askush nuk mund t’i mposhte. Mendoj se ky ishte plani i tyre shumë i kujdesshëm, kështu që nuk do të thosha se gjërat thjesht u kthyen në një moment të caktuar”.

Një nga hapat e parë të atij ndryshimi sistemik ishte marrja e medias nga qeveria “në një kohë shumë të shkurtër”.

“E gjithë media transmetuese hyri në duart e Fidesz dhe ata filluan të transmetonin propagandë nga çdo drejtim. E gjithë shoqëria e konsumon atë. Njerëzit ishin në shok. Dhe nuk patëm një përgjigje të mirë”.

“Ne nuk mund të mbronim mediat tona. Disa media ishin në opozitë, disa gazeta dhe faqe interneti, por hap pas hapi Fidesz i mori edhe ato, ose ua kufizoi operacionet”.

Ajo ka një mesazh të qartë për izraelitët: “Mbroni mediat. E di që nuk është e lehtë. Kur Orbán mori përsipër median, ai mori përsipër vendin. Nëse nuk mund të merrni informacion të saktë, nuk mund ta njihni realitetin”.

Sakaq, Nora nuk ka iluzione për ndryshimin e ndonjë gjëje së shpejti. “Opozita është në një situatë të tmerrshme. Mendoj se duhet të mësojmë të jetojmë në këtë situatë”.

“Nëse ngjarjet e jashtme kanë një ndikim më të madh në vend, atëherë gjërat mund të ndryshojnë, ose nëse hiqet figura kryesore në këtë sistem. Mendoj se në këtë lloj sistemi, po të heqësh figurën kryesore, i gjithë sistemi shembet”.

Një nga objektivat e administratës së Orban-it është akademia hungareze, sipas Zsuzsa Hetényi, profesoreshë e gjuhës dhe letërsisë ruse në Universitetin Eötvös Loránd në Budapest.

Hetényi ka thënë se një lëvizje e madhe ndodhi kur shteti ua dorëzoi universitetet fondacioneve.

“Këto universitete tani kanë borde drejtuese që përbëhen vetëm nga politikanë dhe oligarkë pro-qeveritar, të cilët marrin paga shumë të larta”.

Këshilla e saj është: Mos lejoni të krijohen “institucione paralele”.

Në Hungari, autoritetet mbyllën Universitetin e Arteve të Teatrit dhe Filmit në Budapest – i njohur në Hungari si SZFE – dhe ngritën një që shtynte ideologjinë e tij.

“Hap pas hapi, me shumë mençuri, duke shqyrtuar reagimet në terren dhe duke bërë hapa pas herë pas here për t’u riorganizuar”.

Kështu i përshkruan gazetari dhe autori polak Michał Olszewski ndryshimet antidemokratike nga qeveria e krahut të djathtë të Polonisë që kur erdhi në pushtet në vitin 2015.

Ai kujton fushatën zgjedhore të partisë Ligj dhe Drejtësi atë vit. Një nga sloganet e saj kryesore ishte reforma në sistemin e drejtësisë.

Sipas Olszewski, ndryshimet ishin vërtet të nevojshme sepse gjyqësori mbetet tepër burokratik. “Problemi është se doli që qeveria nuk është e interesuar për reforma, por për revolucion”.

Udhëheqësit e partisë besojnë se politika është mbi ligjin, “e ngjashme me atë që po ndodh këto ditë në Izrael”.

“Qytetari i thjeshtë nuk sheh përmirësim në funksionimin e gjykatave. Përkundrazi, ata janë bërë më keq, një luftë e brendshme po zhvillohet midis atyre që mbështesin sundimin e ligjit dhe atyre që i nënshtrohen vullnetit të së djathtës”.

Liria e shtypit është gjithashtu nën sulm.

“Institucioneve publike dhe kompanive shtetërore u ndalohet të reklamojnë në median opozitare. Dhe kjo na dobëson. Ata po përpiqen të kufizojnë demokracinë dhe diskutimin rreth saj”.

Edhe Olszewski është i mendimit se BE-ja e frenon qeverinë. “Disa nga veprimet që partia donte të promovonte u ndaluan nga BE-ja. Ky është ndryshimi mes nesh dhe Izraelit”.

Nga ana tjetër, Vera Suetnova, i vuri re ndryshimet në Rusi një ditë pas fjalimit të Vladimir Putin-it për aneksimin e Krimesë në vitin 2014.

50-vjeçarja nga Moska, e cila emigroi në Izrael me familjen e saj majin e kaluar, përmend dy pika të tjera kthese për të – shpërndarjen e dhunshme të protestave kundër zgjedhjeve jodemokratike presidenciale të vitit 2012 dhe shtypjen e protestave në vitin 2019 përpara zgjedhjeve të Duma-s.

Por si shumë të tjerë, Suetnova tani pyet nëse është më e saktë të thuhet se diçka nuk ishte në rregull që në fillim.

“Ekziston një këndvështrim popullor, të cilin e vlerësova vetëm kohët e fundit, se Boris Yeltsin dhe gjithçka që erdhi pas tij nuk ishte progresivizëm, por e kundërta – reaksionarizëm”.

“I vetmi progresist i vërtetë, dikush që të gjithë talleshin për dobësinë e tij dhe përpjekjet për ta pasur atë në çdo mënyrë, ishte Gorbachev-i. Natyrisht, që nga Putini, gjithçka shkoi në drejtimin e gabuar, por si mund të mos dilte ai apo dikush si ai në skenë në këto rrethana? Ndoshta ishte e pashmangshme”.

Paçka gjithçkaje që Suetnova dhe të tjerët e kuptojnë në retrospektivë, “në vitet 2000 gjithçka dukej e mrekullueshme”.

“Kishte lirinë e shprehjes, lirinë e lëvizjes dhe gjithashtu ndjenjën se mënyra se si e jetoni jetën tuaj varet drejtpërdrejt nga puna që bëni”.

Ishin vite “të bukura”. “Kishte mirësi dhe butësi. Të gjithë ishin kaq të këndshëm. Të qenit i mirë dhe i drejtë ishte në modë”.

Njerëzit “e mirë” u shfaqën në demonstratat kundër mashtrimit zgjedhor në fund të 2011 dhe pranverën e vitit 2012. Por trajtimi që ata morën nuk ishte aq i këndshëm.

Në vitin 2014, mbështetësit e demokracisë dhe liberalizmit në Rusi pësuan një goditje tjetër kur disa rusë mbështetën me zjarr aneksimin e Krimesë dhe “rikthimin e nderit të humbur të Rusisë”.

Goditja e radhës erdhi në vitin 2019 gjatë protestave për zgjedhjet lokale në Moskë. “Përfundoi me arrestime masive dhe çështje administrative të hapura kundër njerëzve. Ishte hera e parë që hapeshin raste të tilla në një shkallë të tillë – rreth 2 mijë e 500 prej tyre”.

“Më pas mësuam se sistemi ishte ndërtuar qëllimisht në mënyrë që ata të mund të krijonin një rast nga asgjëja kundër askujt”.

Kurse në Bjellorusinë e vitit 1994, kur Alexander Lukashenko u zgjodh për herë të parë president, Daria Alpern-Katkovskaya ishte 12 vjeç.

Dy vjet më vonë erdhi shpërndarja e dhunshme e protestave në kryeqytetin Minsk.

Demonstruesit protestonin për ndryshimet që ai kishte shtyrë në dy referendume. Tani ai kishte kompetenca jashtëzakonisht të gjera në kurriz të parlamentit dhe rusishtja ishte gjuhë zyrtare së bashku me bjellorusishten.

“Asnjë nga miqtë apo familja ime nuk votoi për Lukashenko-n – të gjithë ishin të neveritur prej tij që nga viti 1994. Por askush nuk e dinte se ai ishte psikopat. Ai filloi të merrte sistematikisht gjithçka rreth tij”.

Shpresa e tyre për një të ardhme më të mirë mund të jetë zbehur në vitin 1994, por një ndjenjë normaliteti vazhdoi me vite.

Paradoksalisht, shtypja e opozitës dhe protestat çuan në një rilindje kulturore dhe ekonomike gjatë dekadës së fundit. “Politika ishte e pamundur, por gjërat po zhvilloheshin vazhdimisht, po hapeshin vende interesante”.

Megjithatë, kjo liri u tkurr në mënyrë të qëndrueshme dhe në vitin 2017, ajo vendosi të largohej nga Bjellorusia për në Izrael.

Më pas erdhi vera e vitit 2020. Arrestimet e politikanëve rivalë dhe zgjedhjet presidenciale mashtruese shkaktuan demonstrata në një shkallë të tillë që nuk ishte parë kurrë në Bjellorusinë post-sovjetike.

“Askush nuk mund ta kishte planifikuar atë. Isha në Bjellorusi për dy muaj kur ndodhi gjithçka”.

Por demonstratat u shtypën shumë dhunshëm, me një numër rekord arrestimesh. Politikanët, aktivistët dhe gazetarët morën burgime të gjata dhe media e pavarur e vendit u fshi plotësisht.

Çka nxitën një emigrim masiv.

Kur në vitin 2016 Zehra F. Kabasakal Arat nënshkroi peticionin e Akademikëve për Paqe që i bënte thirrje qeverisë turke të ndalonte bombardimin e zonave kurde, ajo e dinte se po rrezikonte.

Qeveria në Ankara kishte persekutuar kundërshtarët e saj për vite me radhë.

Rezultatet ishin siç ishin parashikuar: qindra akademikë u arrestuan dhe u gjykuan, dhe Arat nuk u kthye në Turqi për të shmangur një fat të ngjashëm.

Ajo e përmend vitin 2007 si vitin kur demokracia turke filloi të bjerë. Oficerët e ushtrisë turke u akuzuan për një përpjekje për grusht shteti kundër Presidentit Erdogan.

Grushtet e shtetit janë një tipar i njohur i historisë së Turqisë, por këtë herë ishte ndryshe. Sipas Arat, qeveria sajoi prova kundër oficerëve, diçka që liberalët e injoruan plotësisht.

Faza tjetër ndodhi në vitin 2010, kur u mbajt një referendum për ndryshimin e Kushtetutës për të forcuar pushtetin e presidentit dhe parlamentit mbi emërimet në drejtësi.

Votimi u bë për të gjitha amendamentet në një paketë të vetme dhe jo të gjithë e kundërshtuan. Në fakt, shumë liberalë e mbështetën masën.

“Sot, gjithçka është shumë arbitrare, ju mund të akuzoni këdo në çdo moment për terrorizëm dhe tradhti. Të drejtat e grave janë nën sulm, ka klinika që refuzojnë të kryejnë abort, dhuna ndaj grave është rritur dhe sistemet që supozohet të zbatojnë ligjin ndaj njerëzve që përdorin dhunë janë dobësuar”.

Arat ka thënë po ashtu se komuniteti LGBTQ është gjithashtu në fokusin e qeverisë, duke përfshirë një projektligj që martesa mund të jetë vetëm midis një burri dhe një gruaje.

“Në kohën kur njerëzit e kuptuan se çfarë kishte ndodhur, ishte tepër vonë. Sot po ata njerëz po përpiqen të bashkojnë forcat kundër Erdogan-it, por kjo nuk mjafton”.

Megjithatë, ajo beson se Izraeli ka ende kohë për të ndalur rënien.

“Partitë opozitare duhet të punojnë së bashku me forcë, pavarësisht dallimeve etnike dhe ideologjike”.

Ajo gjithashtu u kërkon izraelitëve “të mos heshtin për gjërat jodemokratike që po bën qeveria, edhe nëse ju mbështesni gjëra të tjera që po bën ajo”.

Marrë nga “Haaretz”, përshtatur për “Albanian Post”.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com