Kushtet e vërteta mjekësore që kanë frymëzuar mitet e vampirëve dhe ujqërve

Pavarësisht se sa të pamundura mund të duken disa mite dhe legjenda, shumë prej tyre janë të rrënjosura në realitet.

Krijesat folklorike si vampirët dhe ujqërit besohet të kenë origjinën jo nga mendjet e tregimtarëve, por nga sëmundjet dhe gjendjet mjekësore krejtësisht reale, të cilat, në kohët kur njohuritë shkencore të njerëzimit nuk ishin aq të avancuara sa sot, ndezën imagjinata, duke rezultuar në legjendat e përbindëshave që ne ende i njohim dhe i kemi frikë.

Gjuetia e vampirëve

Pikëpamja e sotme për vampirët bazohet kryesisht në Drakulën, personazhin nga romani i Bram Stoker i vitit 1897 me të njëjtin emër. Megjithatë, origjina e vërtetë e këtyre krijesave që thithin gjak në fakt shkon më larg se botimi i tekstit ikonik.

Koncepti së pari mori vëmendje të gjerë nga studiuesit e Evropës Perëndimore në vitin 1718, kur Austria fitoi kontrollin e Serbisë.

Ndërsa u zhvendosën në rajonin e sapopërfituar, administratorët austriakë vunë re se komunitetet lokale serbe do t’i shënonin individët e dyshimtë si “vampirë”. Ngjashëm me gjuetinë e shtrigave në Amerikën koloniale, këta njerëz shpesh përfundonin duke u dënuar me vdekje, pas së cilës kufomat e tyre do të zhvarroseshin për gjurmë të magjisë së errët.

Në librin e tij “Vampires, Burial and Death”, Paul Barber argumenton se koncepti i vampirëve u ngrit nga paaftësia për të shpjeguar shpejtësitë e ndryshueshme me të cilat trupat e njeriut mund të dekompozohen.

Në ditët e sotme, ne mund të kuptojmë se këto ndryshime janë për shkak të një sërë faktorësh duke përfshirë temperaturën dhe përbërjen e tokës. Në mesjetë dhe për shekuj më pas, magjia mbushi këtë vrimë të zbrazët në njohuritë tona të përbashkëta .

Një shembull konkret mund të jetë ai i banores të Rhode Island, Mercy Brown. Pasi vdiq nga tuberkulozi në fund të viteve 1800, trupi i Brown u vendos në një kasafortë mbi tokë.

Kur, në fund të një dimri të ashpër, mbetjet e saj nuk ishin dekompozuar ende, ajo u shpall vampir dhe u mbajt përgjegjëse për sëmundjen misterioze (mund ta merrni me mend- tuberkulozin) që goditi anëtarët e familjes së saj të mbijetuar.

Vampirizmi dhe çrregullimet e gjakut

Vampirët kanë një numër karakteristikash të dallueshme, secila prej tyre ka qenë e lidhur me një sëmundje të veçantë të jetës reale.

Sipas folklorit, vampirët janë krijesa të natës, fuqitë e mbinatyrshme të të cilave dobësohen shumë kur ekspozohen ndaj diellit – një atribut që, historianët dyshojnë se mund të jetë frymëzuar nga kushtet mjekësore që shkaktojnë fotondjeshmëri.

Një nga këto gjendje është lupusi, një sëmundje autoimune ku qelizat e bardha të gjakut sulmojnë organet dhe indet e trupit. Rreth dy të tretat e pacientëve me lupus janë të ndjeshëm ndaj rrezeve ultraviolet, me simptoma të përkeqësuara sa herë që ekspozohen ndaj diellit ose, në raste ekstreme, edhe ndaj dritës artificiale.

Megjithatë, lupusi nuk është shkaku i vetëm i fotosensitivitetit. Ekspertët gjithashtu theksojnë porfirinë si një origjinë të mundshme për mitet e vampirëve. Sipas hulumtimit, të sëmurët nga porfiria – një grup çrregullimesh të gjakut të përcaktuara nga grumbullimet e panatyrshme në kimikatet natyrore që prodhojnë hemoglobinë – ose shfaqin fotosensitivitet “të vonuar, me flluska” ose “të menjëhershëm dhe të dhimbshëm”.

Është e lehtë të shihet se si, në të kaluarën, njerëzit që ishin të prekur nga porfiria mund të dyshoheshin gabimisht për vampirizëm. Për të shmangur acarimin e gjendjes së tyre, pacientët do të përpiqeshin të shmangin sa më shumë rrezet e diellit.

Deri kohët e fundit, nxjerrja e gjakut – një praktikë që ul nivelin e hekurit dhe porfirinës në trup – ishte një metodë e zakonshme për trajtimin e gjendjes.

Njeriu ujk

Një përbindësh ikonik sa vampiri është edhe ujku, një krijesë nga folklori evropian që tregon një qenie njerëzore që – me ndonjë mallkim ose mundim – shndërrohet përkohësisht në një njeri-ujk gjakatar, kafshëror, kur është hëna e plotë.

Sot, ujqërit janë monstra të imagjinatës. Në të kaluarën, ata konsideroheshin si monstra të vërtetë dhe janë gjuajtur në mënyrë aktive nga komunitetet supersticioze. Vrasësi serial gjerman Peter Stump, i cili vdiq në vitin 1589, u akuzua si një njeri-ujk. Gjyqet e ujqërve vazhduan edhe në shekullin e 18-të.

Megjithëse koncepti i ujkut modern i ka rrënjët në Evropën veriore, përshkrimet e njerëzve me cilësi të ngjashme me ujkun datojnë që nga antikiteti. Mjeku grek Galeni, i cili jetoi nga viti 129 deri në vitin 216 të erës sonë, përshkroi një pacient me pamjen dhe oreksin e ujkut. Termi “likantropi klinike”, iluzioni se dikush është në gjendje të kthehet në një kafshë, lindi nga ky përshkrim.

Ndryshe nga vampirizmi, i cili pothuajse gjithmonë “diagnostikohej” përmes akuzës nga dikush tjetër, statusi i dikujt si ujk shpesh pohohej nga vetë të prekurit. Në fund të shekullit të 16-të, politikani anglez Reginald Scot argumentoi kundër besimeve të pranuara të asaj kohe. Siç e pa, likantropia nuk ishte një sëmundje e trupit, por e mendjes – një mashtrim.

Transferimi përmes kafshimit

Kohët e fundit, historianët kanë kërkuar për kushte mjekësore që mund të shpjegojnë lindjen e mitit të ujkut. Në vitin 1963, një profesionist mjekësor me emrin Lee Illis gjurmoi origjinën e ujqërve në të njëjtin burim si vampirizmi.

Duke marrë parasysh që ujqërit dhe vampirët ndajnë shumë karakteristika, kjo nuk duhet të jetë aq e papritur. Në fund të fundit, të dy përbindëshat janë aktivë gjatë natës dhe të shtyrë nga epshi për gjak.

Në artikullin e tij, Illis nënvizoi porfirinë kongjenitale, e cila manifestohet në formën e fotosensitivitetit, dhëmbëve të kuqërremtë dhe psikozës, si shpjegimin mjekësor më bindës për këtë fenomen mitologjik.

Argumenti i Illisit nuk mbeti i pakundërshtueshëm. Në librin e tij, të vitit 1979 “The Werewolf Delusion”, sociologu kulturor Ian Woodward argumentoi se simptomat fizike të porfirisë kongjenitale janë shumë delikate për të llogaritur karakteristikat vizuale të ujqërve, të cilët praktikisht në çdo mit i ngjajnë ujqërve të vërtetë më shumë sesa një personi të zakonshëm.

Në vend të kësaj, Woodward tregon për një gjendje mjekësore shumë më alarmante: tërbimin. Sëmundja, e cila pothuajse gjithmonë infektohet nga pickimi i kafshëve, përfaqëson një urë lidhëse midis botës njerëzore dhe asaj natyrore. Për më tepër, simptomat e sëmundjes – pështyma e tepërt, spazma e muskujve dhe transferimi përmes pickimeve – ngjajnë shumë me përshkrimet nga legjendat e ujqërve.

Nga miti në mjekësi

Marrëdhënia midis mitit dhe mjekësisë nuk duhet marrë lehtë. Për pjesën më të madhe të historisë, besëtytnitë penguan rëndë zhvillimin e shkencës moderne. Në vend që të mitizojnë sëmundjet misterioze dhe të demonizojnë ata që janë të prekur prej tyre, institucionet mjekësore përpiqen të informojnë dhe edukojnë si pacientët e tyre ashtu edhe komunitetet në të cilat ata jetojnë. Sa më shumë të kuptojmë se si funksionon një sëmundje e caktuar dhe nga vjen ajo, aq më mirë mund të shmangim krijimin e një përbindëshi tjetër.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.