Keni dëgjuar ndonjëherë për shkrimtarin Stephen Crane? Atëherë ju jeni lexuesi i përsosur i “Burning Boy”, librit të ri në të cilin Paul Auster pretendon të rrëfejë jetën dhe veprat e autorit të “Shenjës së Kuqe të Guximit”, por në realitet e përdor atë për një vlerësim shpirtëror që mund të përmblidhet me këtë fjali “Eksperimenti njerëzor është i dënuar të dështojë, për shkak të marrëzisë sonë”.
Gazeta italiane “La Repubblica” i bëri një intervistë të cilën e sjellim të publikuar në Albanian Post.
Pse shkruajte 738 faqe për jetën e një autori që vdiq nga tuberkulozi në moshën 28-vjeçare në vitin 1900?
“Kisha mbaruar romanin tim ‘4321’ dhe isha i rraskapitur. Për t’u rikuperuar fillova libra që i kisha premtuar vetes se do t’i lexoja gjithë jetën. Hapa Crane dhe nuk ndalova dot: një realizëm poetik që shkonte kundër kohës, shkëlqyeshëm. Përgjigja amerikane për “Keats dhe Shelley”, Schuber dhe Mozart. Kështu që vendosa të shkruaj për të, mendova 200 faqe, por arrita në 740 dhe mund të vazhdoja përgjithmonë.
Ju shkruani se “The Third Violet” është romani i parë postmodern.
“Personazhet janë të vetëdijshëm se janë brenda një historie. Libri është i gjithi dialog, pa introspeksion. Asgjë nuk shpjegon se si ndihen, por ne dëgjojmë vetëm ato që thonë, shpesh në mënyrë konfuze, fjali të copëzuara. Është skenari i parë për një film dhe Crane e përfundoi atë disa javë pas ditës kur vëllezërit Lumière shfaqën filmin e tyre të parë në Paris dhe ai, i cili ishte vetëm 23 ose 24 vjeç, e kishte ndjerë atë edhe nga ana tjetër e oqeanit”.
Si e ka ndryshuar letërsinë amerikane?
“Aspak. Nuk e ndryshoi fare sepse askush nuk e lexoi: u harrua. Prandaj unë shkrova për të”.
“Shenja e kuqe e guximit” megjithatë ishte një sukses global. Çfarë e bëri atë një kryevepër?
“Askush nuk kishte shkruar për luftën si Crane. Ai çmonton konventat e romanit të shekullit të 19-të, eliminon gjithçka që nuk e konsideron të rëndësishme dhe arrin te gjërat thelbësore. Nuk e dini pse luftojnë, emrin e konfliktit, kush janë personazhet në Luftën Civile, skllavëria apo Linkolni nuk përmenden kurrë. E gjitha përqendrohet vetëm në përvojën fenomenologjike të protagonistit, një djalë ushtar.
Një djalosh i varfër, që ecën si somnambul drejt masakrës. Ashtu si brezi i Crane, drejt dy luftërave botërore.
“Ai nuk do t’i kishte parë, por si gazetar shkoi të raportonte për luftën greko-turke dhe luftën spanjolle-amerikane që i parapriu. Evropa ishte e zhytur në gjak, një mijë vjet masakra dhe e kishte ndërtuar këtë sistem të komplikuar të aleancave për të shmangur shpërthimin përsëri, por gjithçka u shemb me vrasjen e Arkidukës Ferdinand dhe fuqitë e mëdha u përleshën në një shkallë globale pa e ditur as pse.
Ju argumentoni se lufta në Kubë shënon fillimin e shekullit amerikan. A e vë re këtë Crane, duke e ndjekur atë?
“Jo. Ai besonte se SHBA nuk kishte ambicie territoriale dhe ndërhyri vetëm për të shpëtuar kubanezët nga shtypja e kolonializmit spanjoll. Ai ishte naiv. Por ai e urrente imperializmin britanik dhe nëse do ta kishte kuptuar që Amerika po shkonte në të njëjtin drejtim, do të ishte rebeluar”.
A po bëjmë të njëjtin gabim tani? Mes sovranizmit dhe populizmit, a po ecim drejt katastrofës?
“Ne gjithmonë bëjmë të njëjtin gabim, sepse jetojmë në të tashmen dhe nuk jemi në gjendje të shikojmë nga e ardhmja. Mendoni se sa keq po e menaxhojmë Covid-in: do të kishte zgjidhje inteligjente, por ne i shmangim ato, dhe pas dy vitesh akoma vdesin miliona njerëz. Apo ngrohja globale. Ne rrezikojmë zhdukjen e racës njerëzore, por a e dini se çfarë do të ndodhë. Toka do të ecë përpara pa ne. Më të ndriturit paralajmërojnë se po shkatërrojmë planetin. Nuk është kështu: ne po shkatërrojmë veten. Sapo të mos jemi më këtu, ndotja do të zhduket, pyjet do të rriten përsëri, kafshët do të kthehen. Toka do të rigjenerohet vetë, sepse nuk ka nevojë për ne. Eksperimenti njerëzor do të dështojë sepse ne jemi kaq budallenj. Ne kurrë nuk mësuam të bashkëpunojmë: thjesht duam të vrasim njëri-tjetrin, për një arsye ose një tjetër. Ky është shpjegimi teologjik apo filozofik i fenomenit, por nëse doni mund të diskutojmë detajet”.
Ju lutem.
“Mund të flasim për politikën amerikane, hungareze, polake, filipinase, kineze, braziliane, por tendenca është e njëjtë, evidente. Ne largohemi nga demokracia sepse sistemi po prishet. Njerëzit janë të frustruar, të zemëruar, të dëshpëruar dhe të hutuar. Në këto momente nganjëherë liderët autoritarë duken shumë emocionues, sepse ne nuk duam të marrim përgjegjësi dhe ne kërkojmë një njeri të fortë që do t’i zgjidhë problemet. Është gabimi ynë i madh, por ne vazhdojmë ta përsërisim. Ne kishim Hitlerin, Stalinin, Musolinin, Frankon. Nuk e di nëse do të kthehemi në atë pikë, por mundemi. Nuk do të habitesha fare. Për fat të mirë nuk do të jem këtu për ta parë, por ajo duket në ajër”.
Crane shkruan për Luftën Civile, por nuk përmend skllavërinë: a është ai i vetëdijshëm për problemet racore?
“Po, këtë e demonstron me “Monster”, i shkruar në vitin 1897, vitet në të cilat Gjykata e Lartë kishte institucionalizuar segregacionin në vendin tonë. Një kohë racizmi i tmerrshëm. Njerëzit me ngjyrë ishin të përjashtuar nga gjithçka në Amerikë, jo vetëm në jug, por edhe në veri”.
Tani gjërat kanë ndryshuar?
“Pak, por jo shumë. Është në thelb e njëjta gjë. Arsyeja është se si vend ne nuk patëm kurrë guximin të pranonim atë që bënë njerëzit e bardhë. Ne krijuam një komb të themeluar mbi skllavërinë, dhe kurrë nuk ka pasur një pranim zyrtar të kësaj. Unë e urrej të krahasoj skllavërinë me nazizmin, por gjermanët të paktën u përpoqën të korrigjojnë krimet e tmerrshme të kryera në vitet 1930 dhe 1940. Amerikanët jo, asnjëherë.
Ne valëvitim flamujt e Konfederatës dhe ende debatojmë për statujat e politikanëve dhe gjeneralëve jugorë. Imagjinoni të shkoni në Gjermani dhe të gjeni svastika ose statuja të Hitlerit në shesh. Pyetni pse, dhe në Amerikë përgjigjen kështu: ata janë pjesë e historisë sonë, ne duhet të jemi krenarë për të. Jo jo jo! Amerikanët nuk duhet të krenohen me ata që mbajtën skllavërinë që për katër vjet përçanë vendin në gjysmë, e gjakosën atë. Jugu humbi në fushat e betejës, por fitoi në gjykata, duke legalizuar segregimin (ndarjen racore). Dhe më pas në mendjet e amerikanëve, ku propaganda ka rrënjosur nostalgjinë për ditët e mira të vjetra, luftën për Kauzën e Humbur dhe ato personazhe romantikë të ushtarëve në konfederatë. Mjafton të shikoni filmin “Gone with the Wind”, një nga filmat më të njohur, që të bën të vjellësh.
Ose “Birth of a Nation” (Lindja e një kombi) e Griffith, që tregon historinë e lindjes së Ku Klux Klan, por Wilson e lejoi atë të filmohej në Shtëpinë e Bardhë.
Jo, nuk jemi penduar kurrë. Dhe për këtë arsye ne nuk jemi të çliruar. Ne nuk jemi në gjendje të zhbëjmë dëmin e tmerrshëm që kemi bërë dhe ne e përjetësojmë atë. Asnjëherë nuk kemi thënë asnjë fjalë për gjenocidin e vendasve të këtij kontinenti. I masakruam, i masakruam dhe më pas i masakruam. Ne e morëm tokën, duke thënë se ishte me të drejtë e jona. Dhe nuk është vetëm Amerika, sepse e gjithë kjo erdhi nga Evropa. Ne hipëm në anije dhe shkuam për të pushtuar. Sepse ne jemi të krishterë, të bardhë, superiorë dhe mund të bëjmë si të duam. Mund të pushtojmë Afrikën? Pse jo? Azinë, Amerikën e Jugut? Pse jo?”.
Crane lidhet me prostitutat, prish reputacionin e tij duke mbrojtur një prej tyre në gjykatë dhe vdes në krahët e njërës në bordello. A do të mbijetonte sot në kohën e #metoo?
“Ai ishte i turpshëm, i respektueshëm, ai kurrë nuk abuzonte me gratë. U martua me Corën sepse e konsideronte atë superiore ndaj vetes. Prostitutat ishin kudo në New York, por ishte faji i modestisë viktoriane. Mund të shkohej në shtrat vetëm me një grua vetëm nëse do të ishin të martuar, çdo gjë tjetër ishte një skandal. Kështu që të rinjtë, burrat e moshës së mesme, të gjithë burra, shkonin me prostituta. Ai e kuptoi se nëse do të ishe një vajzë nga Tenderloin, lagja më famëkeqe në New York, do të kishe dy zgjedhje: të të binte bretku në një fabrikë klandestine për disa qindarka ose të dilje rrugëve për të fituar një jetë më të mirë, duke marrë rreziqe dhe duke vuajtur denigrimin e shoqërisë hipokrite që i lejonte të gjitha këto. Crane ishte magjepsur nga të rënët, të varfërit, të dënuarit. Lufta, rreziku fizik, njerëzit që rrezikojnë. Personazhet e tij janë gjithmonë në kushte ekstreme, ndaj e konsideroj një shkrimtar ekzistencialist. Por ai arriti t’i tregonte të gjitha këto pa e vendosur veten në qendër të vëmendjes, siç ndodh në vend të kësaj me shkrimtarët ku egoja pengon”.
Kujt i referohesh?
“Hemingway, i cili kishte mësuar gjithçka nga Crane. Nëna e tij e njihte Stephen dhe i lexonte librat e fëmijëve të tij Ernestit të vogël. Crane i pëlqente të gjuante, të peshkonte, të kalëronte. Ai ishte korrespondent lufte. Por të gjitha këto i bëri në mënyrë konfidenciale, për interesin e tij. Hemingway, nga ana tjetër, e bëri këtë për t’u mburrur. Për të pohuar egon e tij mashkullore, të cilën e ndjente gjithmonë të kërcënuar. Crane, nga ana tjetër, ishte i sigurt dhe nuk i duhej të pretendonte të ishte maço”.
A ka ndryshuar diçka me prostitucionin?
“Jo, përveç formës së jashtme. Nuk e quajnë më kot profesionin më të vjetër në botë”.
Ju shkruani se ankthi është në origjinën e punës së Crane. A besoni se është një kusht i domosdoshëm për artin?
“Po, unë besoj se po. Ankth ose vuajtje, e një lloji. Tarkovsky thotë se njerëzit krijojnë art sepse jeta është e papërsosur. Unë e njoh veten në këtë frazë. Njerëzit krejtësisht të lumtur, nëse vallë ekzistojnë, nuk e ndiejnë nevojën për të bërë art. Në vend të kësaj, kur i kuptoni konfliktet tuaja, por edhe padrejtësitë e botës, ndiheni të detyruar t’i eksploroni ato. Dhe shkruani për të. Jeta e njeriut bazohet në konflikte. Do të ishte kurioze të publikonim një histori me personazhe të mirë, të zotët dhe të gjithë të lumtur dhe të shihje nëse dikush do të donte ta lexonte atë”.
Duke folur për “Blue Hotel”, ju thoni se të gjithë duhet të ndjejmë përgjegjësi për të tjerët.
“Këtë mësim nuk e kemi marrë kurrë, kurrë. Crane thotë se momenti më i mirë i jetës së tij është ai i treguar në “Varka e hapur”, kur mbytet anija dhe gjendet me tre të mbijetuar duke u kapur në një varkë shpëtimi përballë vdekjes, sepse ai e percepton vëllazërinë e njerëzve që kujdesen për të tjerët si për veten e tyre, që është gjëja më e afërt me dashurinë, domethënë gjëja më e madhe që njerëzit mund të bëjnë në këtë tokë. Por siç thotë Crane, edhe çdo mëkat është gjithmonë rezultat i bashkëpunimit kjo është fjalia më e rëndësishme që ka shkruar për etikën njerëzore”.
Gazetaria kishte qenë thelbësore për të, për të fituar para dhe për të gjetur frymëzim. A është ende e mundur kjo lidhje mes gazetave dhe letërsisë?
“Jo, ka mbaruar. Dhe ka arsye reale, magjepsëse. Ai jetoi në epokën e artë të shtypit: pa radio, filma, TV, internet. Vetëm në New York kishte 37 gazeta, 18 në anglisht dhe 19 në gjuhë të tjera. Mundësitë për shkrimtarët ishin të mëdha, sepse duheshin mbushur hapësirat. Artikuj lajmesh, tregime, poezi, skica në kufi me fiksionin. Crane po bënte Gazetarinë e Re përpara se të lindnin shpikësit e saj. Tani ka mbaruar. Publikimet po pakësohen dhe interneti me gjithë bollëkun e tij nuk mund t’i zëvendësojë. Ai përmban shumë informacione, të vërteta ose të rreme, por është e rrallë të gjesh diçka të shkruar me të vërtetë mirë në të. Ende nuk ka vend për shkrime të vërteta”.
Intervistë e Paul Auster për la Repubblica, përshtatur për Albanian Post
Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.
/Albanianpost.com
