Intervistë e Lea Ypit mbi “Lirinë dhe Tradhtinë”

Lea Ypi, një prej figurave më kuptimplotë të botës akademike shqiptare, edhe pse akademikisht funksionon jashtë botës shqiptare, në Shkollën Ekonomike të Londrës, së fundmi ka ardhur me një vepër të re, e cila prek bërthamën e sentimentit shqiptar. Atë të një vajze që rritet në fund të historisë.

Libri, i titulluar “Të Lirë: të rritesh në fund të historisë”, rrëfen, në mënyrë simbiotike, vajzën e re, e cila po rritet në tranzicionin më të madh dhe më të egër historik të Shqipërisë, në kthesën historike prej komunizmit në demokraci liberale.

Siç thotë edhe vetë në intervistën, dhënë për Institutin e Hulumtime të Avancuara dhe Platformës për Ndryshim “Instituti i Ri”, ku edhe është anëtare, kjo vepër ka dy anët e saj të medaljes: është autobiografi dhe filozofi politike.

Arsyeja e kësaj dysheje, ndonëse në shikim të parë të papajtueshme, është se politika përbën elementin e pareduktueshëm të formimit moral, familjar, shoqëror, politik të Leas së re, të Leas që fillon të reflektojë mbi konceptet e rrënjosura nga tutela ideologjike, shoqërore dhe rrethanave politike.

Në intervistën e mëposhtme, të përkthyer në shqip nga Albanian Post, të cilën ka dhënë për “Institutin e Ri”, ajo flet për librin e saj, jetën, formimin intelektual, lirinë dhe tradhtinë që i është bërë lirisë, e shumëçka tjetër.

“Lea Ypi mbi Lirinë dhe Tradhtinë”

Ju keni shkruar një libër të titulluar “Të lirë: të rritesh në fund të historisë”, ku tregoni për historinë e fëmijërisë suaj në Shqipëri. Çfarë ju ka shtyrë ta shkruani?

Ky libër është pjesërisht autobiografi dhe, pjesërisht, filozofi politike. Është një reflektim mbi lirinë, vështruar përmes jetëve dhe përjetimeve, konflikteve dhe tensioneve të karaktereve të ndryshme që kam njohur në fëmijërinë time. Librin e kam shkruar për të kuptuar sesi liria instancohet brenda sistemeve të ndryshme politike – si dhe mënyra se si ajo tradhtohet.

Cili ka qenë mësimi që keni marrë nga fëmijëria juaj në vitet ‘80-‘90?

Të shkruaja këtë libër, për mua ishte si të ndërmerrja trajtim psikanalitik. Gjatë karrierës sime akademike kam qenë e interesuar për marrëdhënien mes liberalizmit dhe socializmit, si dhe idetë mbi lirinë që mbështesin këto dy tradita.

Po ashtu, gjithnjë e më shumë, më rritej interesimi ndaj Marksit dhe marksizmit, si dhe disa ideve për drejtësinë, solidaritetin dhe eksploatimit. Në atë çast u bë e qartë për mua. Kisha jetuar dhjetë vitet e para të mia nën komunizëm. Si u bë që unë mbroja këto ide? – marrë parasysh prapavijën time familjare dhe shoqërore.

Kush ishte kjo Lea e re, e ulur nën pemën e fikut, me pamje nga bregu i Adriatikut?

Isha në prag të kalimit nga fëmijëria në maturi. Zhvillimi im personal, emocional, konjitiv përkoi me zhvillimin shoqëror dhe politik të vendit, prej një sistemi politik në tjetrin.

Është një tregim tranzicioni, i një kuptimësimi traumatik se dy sferat më me ndikim tek unë – shteti dhe familja – ishin në kundërthënie me njëri-tjetrin me idetë tyre për lirinë.

Fjala “traumë” duket e përshtatshme për të përshkruar shumë prej trazirave politike pas rënies së komunizmit në Evropën Lindore.

Isha traumatizuar dy herë brenda një distance kohore shtatëvjeçare. Hera e parë ishte në vitin 1990. Kur isha thjesht një fëmijë socialiste e mirë, e doja partinë dhe xhaxhin Enver, udhëheqësin tonë komunist.

Hera e parë kur kam menduar se “ky s’është vend i lirë”, ndodhi kur, gabimisht, rastisa të shihja një protestë dhe dëgjova britma njerëzish për “liri” dhe “demokraci” – në televizion i quanin huliganë.

“Çfarë janë këta huliganë?” e pyeta babanë. “Oh”, m’u përgjigj ai, “ata janë njerëz që bërtasin dhe bëjnë sherr, ata jetojnë vetëm në Perëndim. Këtu te ne s’kemi të tillë.”

Kur nise ta kuptoje se çfarë po ndodhte?

Ngadalë, brenda këtyre javëve tranzicioni, zbulova se botëvështrimi i prindërve të mi nuk ishin në pajtim me ato që mësoja në shkollë ose në televizion. Kuptova se prindërit e mi nuk besonin të njëjtat gjëra që besoja unë.

Dhe pyesja veten: “Pse po më gënjejnë? Pse po fshehin gjëra nga unë? Kush ka të drejtë?” Ndieja se asgjë s’mund ta merrja më si të mirëqenë, ashtu siç e dija – Më është dashur të çmësoj gjithçka që kisha mësuar për atë se sa madhështor ishte socializmi.

Kurse trauma e dytë?

Trauma e dytë ndodhi në vitin 1997, me të ashtuquajturën “terapi shoku” dhe përpjekjen e liberalizimit – kjo ide e reformave strukturore që po implementohej me shtysën e Bankës Botërore dhe IMF-së, për t’u siguruar se ishim gati për ekonomi të tregut.

Është gjë e dhimbshme, por do të funksionojë mirë për të gjithë. Kjo bindje kollapsoi në vitin 1997 sepse liberalizimi dhe privatizimi sollën skema piramidale.

Njerëzit vunë në to të gjitha kursimet, shitën shtëpitë, kishin besim të madh se tregu do të funksiononte – dhe eventualisht të gjithë i humbën kursimet e tyre dhe shteti humbi kontrollin.

Njerëzit ishin shumë të inatosur. Ata vidhnin, secili kishte armë. Shteti më as nuk kishte monopol mbi kontrollin e dhunës, për të mbrojtur paqen dhe sigurinë bazike.

Kishte mijëra njerëz të vdekur, të gjithë përpiqeshin të iknin nga vendi, disa njerëz edhe u fundosën në ujë, duke bërë këto kalime të pakujdesshme. Ky ishte një moment dyfish traumatik, një përjetim çiluzionimi me dy sistemet – që pretendojnë të jenë trupëzim i lirisë dhe demokracisë.

Libri juaj është shkruar me mendjen e novelistes, por që me ngadalësi shpalos historinë shumë të komplikuar të familjes suaj.

Vetëm më vonë fillova të kuptoja se kishte indikacione të hershme se me familjen time diçka qëndronte ndryshe puna.

Gjuha ime e parë ishte frëngjishtja. Kisha një gjyshe, e cila më fliste frëngjisht prej kur kisha lindur. Por ajo s’ishte franceze. As s’kishte qenë kurrë në Francë.

Gjyshja më thoshte, “Oh, është gjuha e Revolucionit Francez”. Vetëm pas rënies së komunizmit, e kuptova se ajo vinte nga një familje elitare shqiptare, që mbanin poste të larta në administratën perandorake osmane.

Ata të gjithë ishin aristokratë. Frëngjishtja për të ishte shënjues identiteti. Ajo kishte humbur gjithçka me të ardhur komunizmi, por ishin disa gjëra që thjesht nuk mund t’ia merrnin.

Kjo histori kozmopolitane familjare, si e ka formësuar punën tuaj akademike, në shkrimet për drejtësi globale ose migrim?

Unë i jam qasur veprës sime për drejtësi globale me pyetjet: cila është qëndresa morale e shteteve? Çfarë bën identiteti kombëtar? A i bie që pretendimet për drejtësi, që kanë bashkëqytetarët tanë, janë më të rëndësishme se pretendimet për drejtësi që kanë të huajt e tjerë?

Për mua, kjo ishte intuitivisht gabim, sepse kurrë nuk isha rritur me një identitet të tillë të fortë politik. Unë kisha parë që identiteti shpesh ishte çështje rastësie dhe rrethanash politike, e klasës dhe prapavijës shoqërore, më shumë se çdo gjë tjetër.

Ju keni pasur një lojë në familje ku secili kishte një frut dhe revolucion të preferuar. Pse për ju – përveç fikut – ishte Revolucioni Rus?

Nëna ime vinte nga një familje pronarësh borgjez, revolucioni i saj i preferuar ishte ai anglez. Gjyshja ime, edhe pse edhe ajo kishte prapavijë aristokratike, ishte progresive, kështu që revolucioni i saj i preferuar ishte ai francez.

Babai im s’kishte revolucion të preferuar, pasi ai s’besonte fare se kishte pasur ndonjëherë revolucion të vërtetë – për të kishte pasur vetëm revolucionarë – vetëm individë që kanë bërë betejë me shtetin. I gjithë botëshikimi i tij ishte “të jesh kundër diçkaje përkundër të qenit për diçka”.

Po e juaja?

Revolucioni i im i preferuar ishte ai rus, sepse për të flisnim në shkollë. Ishte ajo, dija e drejtpërdrejtë marksiste, se historia është luftë klasash. Po ashtu kishte kuptimin se historia bënte progres – pas çdo revolucioni një klasë e robëruar, çrobërohej.

Revolucioni bolshevik, sipas këtij kuptimi të historisë, është më shënjuesi. Shqipëria, në atë kohë, ishte vendi i vetëm që ende thoshte që “ne qëndrojmë prapa Stalinit”, me atë lloj komunizmi të pastër që duhet të realizohet gjithkund nëpër botë. Ne po e mbanin flakadanin e atij komunizmi në dorë.

Si do ta përshkruanit babanë tuaj?

Babai im vinte nga një familje e elitave intelektuale. Kur komunistët erdhën në pushtet, gjyshi im u burgos dhe gjyshja ime u dëbua. Babai im u rrit pa babanë e tij.

Në vitet post-komuniste liberale, familja ime, në njëfarë mënyre, u rehabilitua dhe përfundoi në anën e fituesve.

Babai im u bë drejtor Ekzekutiv i Portit të Durrësit dhe ishte përgjegjës për projektet e privatizimit dhe largimit nga puna të shumë njerëzve në emër të modernizimit dhe shkurtimit të kostove. Ishte diçka që i rëndoi shumë në ndërgjegje, thjesht s’mund ta pranonte këtë gjë.

Në librin tuaj, prindërit tuaj përfaqësojnë mënyra të ndryshme të të menduarit për lirinë.

Po, ime më ishte e vendosur në anën e liberalizmit dhe kapitalizmit. Ajo i kuptonte të gjitha anët e errëta dhe kompromiset që duheshin bërë. Ajo mishëronte idenë klasike liberale të lirisë – një ide negative të lirisë, një liri ku askush s’të thotë ç’duhet të bësh, asnjë pengesë nuk të del në rrugë, dhe se kjo është e gjitha që duhet për të qenë qenie njerëzore e lirë.

Babai im kishte tjetër kuptim të lirisë, liri pozitive – jo liri prej diçkaje, por liri ndaj diçkaje.

Duket se ju jeni skeptike ndaj të dyja këtyre koncepteve, si të lirisë, ashtu edhe demokracisë.

Unë jam skeptike, për arsye se shoh se si ideologjia dhe propaganda funksionojnë, dhe sesi funksionojnë në sisteme të ndryshme.

Ty të paraqesin disa koncepte dhe mediat shkruajnë për to në një mënyrë të veçantë, ose shkollat flasin për ta në disa mënyra të veçanta, ose institucionet politike prezentohen si reflektues të këtyre ideve – por realiteti i jetuar i njerëzve që të rrethojnë, është krejtësisht ndryshe dhe shpesh në kundërshtim me atë se si këto ide paraqiten.

Për shembull?

Vetëm kini parasysh lirinë e lëvizjes. Nën regjimin komunist, ne nuk kishim liri të lëvizjes, sepse nuk guxonim të lëshonim vendin. Krejt papritur, na thanë të jemi të lirë.

Por pastaj, ndodhi që njerëzit vdiqën duke kaluar Adriatikun, në përpjekje për të kaluar për në Itali. As ajo nuk është liri e lëvizjes – liria për të dalë nuk mund të ketë asnjë kuptim nëse s’e ke lirinë për të hyrë.

Unë u vetëdijësova për paradokset e thella në kuptimin e kësaj fjale dhe në faktin se mund të përdorej në mënyra ideologjike, në sisteme të ndryshme, që të flas për diçka që është përfundimisht dështim i realizimit të asaj ideje.

Kjo ndodhi në vitet ‘90, gati 20 vite para krizës së refugjatëve në 2015. Një vit më pas, ju ishit bashkë-redaktore e një vepre të titulluar “Migrimi në Teori Politike”. Sa e ka formësuar përvoja juaj këtë vepër?

Unë kam disi pikëpamje radikale për lirinë e lëvizjes: nëse vdes sepse të kanë shtënë me armë duke kaluar kufirin për të ikur nga vendi, ose nëse varka të fundoset duke munduar të hipësh në tjetrën – ti ke vdekur.

Dhe kur je i vdekur, si të themi, s’mund të jesh i lirë. Sistemi liberal premtoi, por dështoi ta realizonte atë liri. Nuk mendoj se sistemi liberal mund të ketë epërsi morale, kur vjen puna te liria.

Nuk besoj që demokracia dhe kapitalizmi shkojnë me njëra-tjetrën.

A synoni të shpëtoni fjalën “liri” nga e majta?

Mund të thuash ashtu. Por nuk është premisë në argumentet e mia. Jam e interesuar në lirinë si koncept moral dhe në idetë e agjencisë dhe përgjegjësisë. Jam e interesuar në konceptimin kantian të lirisë – ti je i lirë, për aq kohë sa je agjent moral.

Të jetosh në një botë të lirë, do të thotë të jetosh në një botë ku njerëzit nuk e instrumentalizojnë dhe brutalizojnë njëri-tjetrin. Kjo bërthamë filozofike s’është as e majtë, as e djathtë. Por e mendon më tej, se si ta institucionalizosh atë, përfundon me një konceptim shumë radikal të demokracisë se çfarë institucionesh janë në gjendje ta realizojnë atë liri.

Dhe kjo është se, sipas meje, një sistem kapitalist nuk mund t’i ketë këto institucione.

Pse kështu?

Në kapitalizëm, ka asimetri të thella të pushtetit dhe të shpërndarjes, si dhe të strukturave pronësisë.

Ka një sistem të globalizuar, ku mundësia e veprimit të një shteti partikular pengohet për shkak të asaj se si institucionet ndërkombëtare funksionojnë, për shkak të marrëdhënieve të pushtetit, për shkak të trashëgimisë kolonialiste, për shkak të dështimeve të rendit ndërkombëtar – se si është instancuar dhe se si sistemi i shteteve është i lidhur me zhvillimin historik të sistemit kapitalist.

Ideali radikal demokratik fare nuk është i reflektuar në institucionet që janë të vendosura ndaj këtij kapitalizmi në këtë nivel legal, kushtetues, ose politik. Nuk besoj se kapitalizmi dhe demokracia shkojnë së bashku.

Ju kornizën e të menduarit tuaj e quani “socializëm moral” – çfarë është ajo?

Në veprën time, unë mundohem të shpëtoj bërthamën morale të marksizmit, duke u kthyer prapa tek ideja kantiane e vetëmjaftueshmërisë së arsyes.

Kjo është brenda traditës neo-kantiane dhe austro-marksiste, të cilit ishin një grup mjaft interesant në fillimet e shekullit 20-të. Ata ishin anti-kapitalistë, po nuk ishin materialistë historikë. Ata nisën me këtë ide filozofike: Ç’do të thotë të realizosh lirinë?

A është kjo ndërlidhja mes dy librave që do t’i botoni këtë vjeshtë: “Të Lirë” dhe “Aritektonika e Mendjes”, për Kantin?

Plotësisht. Projekti që ndërmerr Kanti është për unitetin e mendjes, që vazhdimisht është i angazhuar në një betejë të dyfishtë kundër skepticizmit dhe dogmatizmit.

Unë mundohem t’i jap përgjigje pyetjes: Cili është autoriteti i mendjes? Dhe se si mendja mëson nga gabimet e saj, se si mund të jetë në të njëjtën kohë burim autoriteti dhe burim kritike?

Unë përfundova te Kanti, duke u kthyer para Marksit dhe Hegelit. Dhe, pastaj, duke shkuar përsëri para, duke u munduar të kuptoj se si kjo mund të reflektohet në institucione, dhe se si mund të ndihmojë në mendimin mbi historinë.

Si do të lidhet kjo në studimin për progresin politik, projekt për të cilin do të punoni në Institutin e Ri.

Jam e interesuar të mendoj tërthorazi idenë e progresit, jo domosdoshmërisht si një lloj grupi të vlerave dhe koncepteve, por si një ide mësimi nga sfidat dhe dështimet e së kaluarës – për të parë historinë si një grumbullim të gabimeve, por edhe si një proces nga i cili mund të mësojmë kur mendojmë për të ardhmen.

Kjo, për mua, ishte shumë e rëndësishme kur e shkrova librin “Të Lirë”. Doja të flisja për historinë e socializmit dhe historinë e liberalizmit, me lentet e duhura kritike, përtej disa supozimeve sipërfaqësore dhe thjeshtësimeve që i dëgjojmë zakonisht, dhe të reflektoj mbi historinë si një burim i mësimeve morale.

Ju e quani këtë “teori politike aktivizmi” – a mund ta shpjegoni këtë term?

Këtë term e përdor kur dua të flas për një mënyrë të veçantë të menduari, për rolin e intelektualëve në botën politike, që e karakterizon konflikti.

Ekzistojnë interpretime të ndryshme për atë se çka është e drejtë, për rolin e teorisë dhe mënyrën e duhur se si teoricienët duhet të qasen në këto procese në botën reale.

Është një proces dialektik – pasi ta kesh teorinë, kjo përsëri ushqehet në institucione. Ideja është se teoricienti i aktivizmit politik është i angazhuar në atë mënyrë, sikurse artisti është ose mundet të angazhohet politikisht, që të simulojë refleksion për ngritjen e standardeve për kritikë shoqërore.

Autobiografia juaj “Të Lirë” është e shkruar bukur dhe udhëton në mbretërinë e artit. A keni mësuar diçka nga kjo vepër që ju ka befasuar?

Tingëllon shumë e parëndësishme: por kam mësuar se e kaluara nuk zhduket kurrë. Është ende ajo e vajza, të cilën e përndjek e kaluara e saj. Unë kisha ikur nga Shqipëria.

Kisha ikur nga vendi shumë vite më parë. Po shkruaja për një audiencë ndërkombëtare. Dhe kurrë nuk kisha menduar se ajo që po shkruaja, ishte në fakt aq shumë e lidhur me prapavijën dhe përjetimet e mia në Shqipëri, si dhe familjen time.

Çfarë zbulova, ishte në fakt një lloj gjeneze e mendimit tim, në kontekstin e këtij qyteti bregdetar të Shqipërisë. Shpjegonte gjithçka që thosha dhe shkruaja. Kjo ishte ajo çfarë zbulova, jo domosdoshmërisht zbulim i këndshëm.

A mund ta plotësoni këtë fjali: Për mua kjo është personale sepse…

…Sepse historia është gjithmonë personale.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com