Si ndikon ndotja e ajrit në humbjen e shqisës së nuhatjes?

Për shumë njerëz, periudha e COVID-it bëri që ata të mësohen me jetesën e re pa shqisën e nuhatjes.

E njohur si anosmia, humbja e nuhatjes mund të ketë një efekt thelbësor në mirëqenien e përgjithshme dhe cilësinë e jetës.

Por teksa një infeksion i papritur i frymëmarrjes mund të çojë në një humbje të përkohshme të kësaj ndjesie të rëndësishme, ndjenja e nuhatjes mund të jetë zhdukur gradualisht për vite me radhë për shkak të diçkaje tjetër – ndotjes së ajrit.

Ekspozimi ndaj grimcave të vogla të ndotjes së ajrit, kryesisht nga djegia e karburanteve në automjete, termocentrale dhe shtëpitë, ka qenë më parë i lidhur me mosfunksionimin e nuhatjes.

Por zakonisht vetëm në mjedise profesionale ose industriale.

Tani, kërkimet e reja kanë filluar të zbulojnë shkallën e vërtetë dhe dëmin e mundshëm të shkaktuar nga ndotja që ne thithim çdo ditë.

Dhe gjetjet e tyre kanë rëndësi për të gjithë.

Në pjesën e poshtme të trurit tonë, pikërisht mbi zgavrat e hundës, shtrihet llamba e nuhatjes. Kjo pjesë e ndjeshme e indeve shpohet me mbaresa nervore dhe është thelbësore për pamjen jashtëzakonisht të larmishme të botës që marrim nga shqisa jonë e nuhatjes.

Është gjithashtu linja jonë e parë e mbrojtjes kundër viruseve dhe ndotësve që hyjnë në tru. Por, me ekspozim të përsëritur, këto mbrojtje ngadalë konsumohen.

“Të dhënat tregojnë se ka një rritje prej 1.6 deri në 1.7 herë të rrezikut të zhvillimit të anosmisë me ndotje të qëndrueshme të grimcave”, ka thënë Murugappan Ramanathan Jr, një rinolog në Shkollën e Mjekësisë Johns Hopkins, Baltimore.

Ai është bërë një nga ekspertët e paktë të kësaj fushe, pasi filloi të pyeste nëse kishte lidhje mes numrit të madh të pacientëve që po shihte me anosmi dhe kushteve mjedisore ku ata jetonin.

Pyetja e thjeshtë që donte t’i përgjigjej ishte kjo: a jetonin një numër jo-proporcional i pacientëve me anosmi në zona me ndotje më të lartë PM2.5?

Kërkimi i vogël shkencor mbi këtë temë përfshinte një studim meksikan në vitin 2006, i cili përdorte aromat e forta të kafesë dhe portokallit për të treguar se banorët e qytetit të Meksikos – i cili shpesh lufton me ndotjen e ajrit – priren të kenë një nuhatje më të dobët mesatarisht sesa njerëzit që jetojnë në zonat rurale të vendit.

Me ndihmën e kolegëve – duke përfshirë epidemiologun mjedisor Zhenyu Zhang, i cili krijoi një hartë të të dhënave historike të ndotjes së ajrit në zonën e Baltimore – Ramanathan krijoi një studim rast-kontroll të të dhënave nga 2 mijë e 690 pacientë që kishin ndjekur në Spitalin Johns Hopkins gjatë një periudhe katërvjeçare.

Rreth 20 për qind kishin anosmi dhe shumica nuk pinin duhan – një zakon që dihet se ndikon në shqisën e nuhatjes.

Ndërkohë, nivelet e PM2.5 u gjetën të ishin “dukshëm më të larta” në lagjet ku jetonin pacientët me anosmi, krahasuar me pjesëmarrësit e shëndetshëm të kontrollit.

Edhe kur u rregulluan për moshën, gjininë, racën/etninë, indeksin e masës trupore, përdorimin e alkoolit ose duhanit, gjetjet dolën të njëjta.

“Edhe rritjet e vogla të ekspozimit ndaj PM2.5 të ambientit mund të shoqërohen me anosminë”, ka thënë ai.

Sakaq, zbulimi ka pasur jehonë në pjesë të tjera të botës në studimet e publikuara këtë vit.

Një studim i kohëve të fundit në Brescia, në Italinë veriore, zbuloi se hundët e adoleshentëve dhe të rinjve u bënë më pak të ndjeshme ndaj aromave ndaj të cilave ata ekspozoheshin.

Një tjetër studim njëvjeçar në São Paulo, Brazil, tregoi gjithashtu se njerëzit që jetonin në zona me ndotje më të lartë të grimcave kishin një shqisë të dëmtuar të nuhatjes.

Por saktësisht se si po e shkatërron ndotja aftësinë për të nuhatur?

Sipas Ramanathan, ka dy rrugë të mundshme. Njëra është se disa nga grimcat e ndotjes po kalojnë nëpër llambën e nuhatjes dhe po futen direkt në tru, duke shkaktuar inflamacion.

Në vitin 2016, një ekip studiuesish britanikë gjetën grimca të vogla metalike në indet e trurit të njeriut që dukej se kishin kaluar nëpër llambën e nuhatjes.

Barbara Maher, një profesoreshë e shkencës mjedisore në Universitetin Lancaster në Mbretërinë e Bashkuar, e cila udhëhoqi studimin, ka thënë në atë kohë se grimcat ishin “çuditërisht të ngjashme” me ato të gjetura në ndotjen e ajrit pranë rrugëve të ngarkuara.

Studimi i Maher sugjeron që këto grimca metalike në shkallë nano, pasi të hyjnë në tru, mund të bëhen toksike, duke kontribuar në dëmtimin oksidativ të trurit që dëmton rrugët nervore, megjithëse mbetet ende një teori.

Mekanizmi tjetër i mundshëm, sipas Ramanathan, mund të mos kërkojë as që grimcat e ndotjes të futen në tru. Duke goditur llambën e nuhatjes pothuajse çdo ditë, ato shkaktojnë inflamacion dhe dëmtim të drejtpërdrejtë të nervave, duke i konsumuar ato ngadalë.

Thuajse si erozioni bregdetar, ku dallgët ranore dhe të kripura hanë vijën bregdetare. Mjafton të zëvendësohen valët me ajrin e mbushur me ndotje dhe vija bregdetare me nervat e hundës.

Ndaj dhe anosmia prek në mënyrë disproporcionale njerëzit e moshuar, hundët e të cilëve janë sulmuar nga ndotja e ajrit për më gjatë.

Çuditërisht, asnjë nga pacientët e Johns Hopkins nuk jetonte në zona me ndotje tepër të lartë të ajrit – shumë prej tyre jetonin në zona me gjethe të Maryland, dhe asnjë nuk ishte nga pikat e ndotjes. Por ai sugjeron se edhe nivelet e ulëta të ndotjes së ajrit mund të shkaktojnë probleme për një periudhë mjaft të gjatë.

Një studim i ngjashëm i kohëve të fundit është kryer veçmas nga Qendra Kërkimore e Plakjes në Institutin Karolinska, në Stokholm.

Studiuesja postdoktorale Ingrid Ekström ishte në mëdyshje nga gjetjet nga fillimi i viteve 2000 që treguan se më shumë se 5.8 për qind e të rriturve në Suedi kishin anosmi dhe 19.1 për qind kishin një formë të mosfunksionimit të nuhatjes.

Duke ditur se nivelet e anosmisë ishin më të larta te njerëzit e moshuar, Ekström dhe kolegët hartuan një studim duke përdorur 3 mijë e 363 pacientë të moshës 60 vjeç e lart.

Duke përdorur shkopinj me aromë të fortë të 16 aromave të zakonshme shtëpiake, pjesëmarrësit morën një pikë në varësi të numrit që mund të identifikonin saktë.

Ngjashëm si me studimin në Baltimore, adresat e shtëpive të pjesëmarrësve u hartuan dhe u analizuan sipas leximeve komunale të ndotjes së ajrit. Dhe si në Baltimore, kishte një korrelacion të fortë midis niveleve më të larta të ndotjes dhe aftësisë më të dobët të nuhatjes.

Në vitin 2021, Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) ndryshoi udhëzimet e bazuara në shëndetin për një ekspozim mesatar vjetor maksimal ndaj PM2.5, duke e reduktuar atë nga 10 në pesë mikrogramë për metër kub.

Stockholm-i, kryeqyteti i Suedisë, është një nga qytetet e pakta të mëdha në botë që arrin të qëndrojë nën këtë nivel me një mesatare vjetore prej 4.2.

Kjo i bën gjetjet e atjeshme edhe më të rëndësishme – nëse edhe banorëve të Stockholm-it po u gërryen shqisat nga nivelet e ulëta të ndotjes.

Metodat e gatimit të njerëzve dhe zgjedhjet e ngrohjes mund t’i ekspozojnë ata në nivele më të larta se fqinjët e tyre.

Ndërkohë, metodat moderne të djegies nga motorët e automjeteve deri te sobat më të fundit të drurit mund të krijojnë nanogrimca aq të imta sa që mezi regjistrohen në leximet e PM2.5, por janë mjaft të vogla për të hyrë drejtpërdrejt në gjak dhe indin e trurit.

Ndotja e ajrit dihet se shkakton një të katërtën e të gjitha vdekjeve nga sëmundjet e zemrës dhe goditjet në tru, dhe gati gjysmën e të gjitha vdekjeve nga sëmundjet e mushkërive.

Specialiteti kërkimor i Ekström është demenca. Dhe anosmia mund të jetë një shenjë paralajmëruese e hershme. Anosmia është një nga simptomat e para. Deri në kohën kur diagnostikohet Alzheimer, “pothuajse 90 për qind e pacientëve kanë anosmi”.

Lidhja e saktë mbetet e panjohur, por një teori është se “toksinat mjedisore hyjnë në sistemin nervor qendror nëpërmjet llambës së nuhatjes dhe shkaktojnë dëme, duke shkaktuar këtë efekt kaskadë që përfundimisht mund të çojë në neuro-degjenerim”.

Studimi i Maher Lancaster zbuloi se nanogrimcat metalike ishin të lidhura drejtpërdrejt me formimin e lezioneve në tru dhe një nga shenjat dalluese neuropatologjike të sëmundjes së Alzheimerit dhe demencës.

Pavarësisht lidhjeve të tilla të forta, Ekström argumenton se vetëm kohët e fundit studiuesit kanë hapur sytë ndaj shqisës së nuhatjes dhe rolit të saj në sëmundje.

Humbja e nuhatjes është lidhur me rritjen e gjasave për depresion dhe ankth në studime të ndryshme dhe dihet se luan një rol në obezitet, humbjen e peshës, kequshqyerjen dhe rastet e helmimit nga ushqimi.

Dhe arsyet janë ndoshta të qarta – hundët luajnë një rol kyç në përvojën tonë të botës përreth nesh.

Një ndjenjë e dobët e nuhatjes mund të nënkuptojë se të sëmurët ka të ngjarë të kërkojnë ushqim me shije më të fortë, i cili shpesh është i kripur dhe yndyror. Në të kundërt, një humbje totale e nuhatjes mund t’i largojë njerëzit nga ushqimi dhe të humbasë kënaqësinë prej tij.

Era dhe shija janë gjithashtu të lidhura me kujtesën.

Anosmia mund të jetë gjithashtu një tregues i çështjeve të tjera, më të gjera shëndetësore. Studime të shumta, në mënyrë tipike për duhanpirësit – për të cilët dëmtimi i nuhatjes vazhdon edhe 15 vjet pas lënies së duhanit – kanë treguar se mosfunksionimi i nuhatjes lidhet ndjeshëm me rritjen e vdekshmërisë te të moshuarit.

Ndaj për Ramanathan, për të cilin ndotja e trafikut dhe inceneratorët e mbeturinave kryesojnë shqetësimet lokale të ndotjes në Baltimore, “cilësia e ajrit ka rëndësi”.

Marrë nga “BBC”, përshtatur për “Albanian Post”.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com