“Gjama” e burrave shqiptarë si “haka” neozelandeze

Në nëntor të vitit të kaluar një aset i antropologjisë kulturore shqiptare u rikthye.

“Gjama e Burrave” nderoi atë e bir, Pjetër dhe Jason Rushaj të cilët ndërruan jetë si pasojë e përmbytjeve në Shkodër.

Ata u përcollën për në banesa pikërisht sipas traditës malësore të Shqipërisë.

Gjama e burrave, është një traditë që është përdorur nga burrat shqiptarë – malësorë vetëm për burrat e vdekur.

Ky ritual mortor në trevën e Malësisë së Mbishkodrës është aq i vjetër sa shtrihet edhe në malësitë – krahinat e tjera veriore shqiptare në Shqipëri, në Kosovë dhe në Labëri.

Esenca e këtij rituali është që të lihet dhimbja, të shkojë dhe të largohet nga njeriu e po ashtu edhe të respektohet i vdekuri.

Në Hot, Grudë e Kojë, ka qenë zakon që të vdekurin/ën ta vajtojnë burrat dhe gratë. Domethënë në Malësi ka pasur vajtorë ( gjamtarë) dhe vajtore.

Njeriu apo personi që shprehet ( thërret-bërtet) vaj (qan me ligje të vdekurin) në Malësi quhet vajtor.

Ai shkonte kudo merrte lajmin e vdekjes në Malësi, pa pagesë, për t’i thirr vaj të vdekurit sipas zakonit në këtë trevë.

Të vdekurin burrë e kanë vajtuar meshkujt dhe gratë, ndërsa nëse një e vdekur ka qenë femër, atë e kanë vajtuar vetëm gratë.

Këngët e vajtimit do t’i kërkojnë gjithashtu të ndjerit të ngrihet nga të vdekurit, sepse gjithçka që zotëronte dhe gjithçka që ishte e dashur për të, e thërret që ai/ajo të kthehet në jetë.

Për të kryer këtë rit duhen të paktën dhjetë burra. Gjatë ritualit, burrat godasin gjoksin dhe gërvishtin fytyrën, duke përsëritur: “O i mjeri unë për ty o biri/nipi/miku im”.

Gjama i shërbeu qëllimit unik për të shprehur pikëllimin, por në të njëjtën kohë, për të përhapur lajmin e keq në rajonet fqinje që të tjerët të vinin dhe të vizitonin familjen e të ndjerit. Kjo praktikë ishte rreptësisht e ndaluar gjatë regjimit komunist dhe u ringjall pas vitit 1990.

Haka

Haka është ikonë në të gjithë botën dhe është identifikues për njerëzit indigjenë të Zelandës së Re; maori.

Është një pjesë e rëndësishme, ikonike e historisë dhe traditave të tyre.

Edhe pse filloi si një valle lufte ajo përdoret tanimë për disa aspekte të jetës neozelandeze, duke filluar nga dasmat e deri te vajtimet.

Hakat e para u krijuan dhe u kryen nga fise të ndryshme Māori si një valle lufte.

Është një thirrje lufte stërgjyshore dhe u krye në fushat e betejës për dy arsye.

Së pari, u bë për të trembur kundërshtarët e tyre; luftëtarët do të përdornin shprehje agresive të fytyrës, si p.sh. sytë e fryrë dhe nxjerrjen e gjuhës.

Ata rrëqethin dhe qanin në një mënyrë frikësuese, ndërsa rrihnin dhe tundnin armët.

Arsyeja e dytë që ata e bënë këtë ishte për moralin e tyre; ata besonin se po thërrisnin perëndinë e luftës për t’i ndihmuar ata të fitonin betejën.

Me kalimin e kohës, haka evoluoi dhe filloi të përdoret për më shumë sesa thjesht beteja.

Ajo u bë një mënyrë për komunitetet për t’u bashkuar dhe ishte një simbol për komunitetin dhe forcën.

Kjo lloj haka quhet ngeri haka. Ndryshe nga peruperu, ngeri nuk përdor armë.

Qëllimi i tyre është i ndryshëm; ato kryhen thjesht për të lëvizur fiziologjikisht performuesit dhe shikuesit, në vend që të shkaktojnë frikë.

Ky qëllim i ndryshëm reflektohet në mënyrën se si ato realizohen. Lëvizjet e tyre janë më të lira, duke i dhënë secilit pjesëmarrës lirinë për të shprehur veten në lëvizjet e tyre.

Si meshkujt ashtu edhe femrat mund të kryejnë një haka; ka të veçanta që janë krijuar vetëm për femra.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.