Si një tekst i lashtë hebre provokoi një grindje të shenjtë të ditëve të sotme?

Faqet e veshura me ar dhe ngjyra të gjalla të Haggadah të Sarajevës – një dorëshkrim hebraik Sephardik mesjetar, i përdorur tradicionalisht gjatë Pashkës Seder për të ritreguar historitë e popullit hebre, është ndoshta artefakti historik më i çmuar i Bosnjës dhe Hercegovinës.

Historia e mbijetesës së saj është ndoshta edhe më frikësuese sesa vetë libri. Ai u shpëtoi pasojave të Dekretit të Alhambra në Spanjë, u kursye nga Inkuizicioni në Romë dhe më pas gjeti një shtëpi të përhershme në mesin e komunitetit hebre të mërguar në Sarajevë, atëherë një pjesë e Perandorisë Osmane.

Ai u mbijetoi dy luftërave botërore, dhe së fundi, konfliktit të përgjakshëm të Bosnjës në vitet 1990. Tani është sjellë përfundimisht në Spanjë, për një ekspozitë pas gjashtë shekujsh mërgimi.

Dinamika e artefakteve, të cilat tregtohen nga njëri muze në tjetrin për ekspozita të veçanta, shpesh janë shumë më komplekse sesa mund të ishin në dijeni kërkuesit e ekspozitës.

Ekspozita, në fund të shtatorit, në kryeqytetin e Spanjës tregoi vetëm 50 printime faksimile nga një libër me 142 faqe. Pavarësisht nga kjo, tituj të panumërt lavdëronin faktin se një artefakt i tillë i çmuar po shfaqej.

Ndryshe nga pjesa tjetër e Haggadot, që gjendet në botë, Haggadah i Sarajevës ka ilustrime shumëngjyrëshe, poezi të shkruara nga autorë hebrenj nga Epoka e Artë e kulturës, si dhe përshkrime të fytyrave të njerëzve që është në kundërshtim me zakonet hebraike.

Të etiketuara si një “kthim në shtëpi”, faqet e ekspozuara në Centro Sefarad-Israel në Madrid megjithatë tërhoqën vëmendjen si për vlerën unike artistike të librit, ashtu edhe për historinë e tij.

Haggadah i Sarajevës është një nga katërmbëdhjetë Haggadot të mbetur që i mbijetuan dëbimit të komunitetit hebre të Spanjës në vitin 1492.

Me origjinë nga Barcelona, ​​me shumë mundësi është bërë si një dhuratë martese.

Faqet prej lëkure janë të ilustruara me dorë, dhe madhështia e saj më së miri është nxjerrë nga fakti se përmban shtatë nuanca të dallueshme të ngjyrosjes së mbushur me ar, thotë presidenti i Komunitetit Hebraik të Bosnjës dhe Hercegovinës, Jakob Finci.

Mënyra e saktë në të cilën u ruajt dhe u soll në Sarajevë nuk dihet. Por disa ndalesa gjatë rrugës mund të nxirren nga vetë dorëshkrimi, siç është vula e inkuizitorit të Kishës Katolike që e inspektoi atë në fillim të shekullit të 17-të.

“Ajo u ruajt në Romë gjatë Inkuizicionit, sepse ka një vulë dhe shënim në të nga viti 1609, pasi u kontrollua nga Inkuizitori Iusterini duke thënë se nuk ka përmbajtje heretike”, shpjegon Finci.

Si e tillë, ajo do të shpëtonte nga shkatërrimi nga autoritetet e Kishës Katolike, të cilët do të pretendonin se vinte në dyshim autoritetin dhe mësimet e Kishës.

Kjo është ironike, duke pasur parasysh se përshkrimi i Tokës në të njëjtën faqe është ajo e një sfere në formë globi, diçka që Giordano Bruno u dogj në rrezik për vetëm nëntë vjet më parë.

Pastaj, u nis për në Sarajevë

“Supozimi është se dy rabinët venecianë që vinin shpesh në Bosnjë, përfundimisht e sollën atë në Sarajevë”, tregoi ai.

Haggadah i Sarajevës u emërua pas kryeqytetit boshnjak, që ajo e quajti shtëpi që nga të paktën 1894, kur familja Kohen e Sarajevës e shiti atë në Muzeun Kombëtar.

Familja sefardike ishin pasardhës të komunitetit që gjetën strehë në Bosnjën e sotme, pasi Perandoria Osmane ishte një nga pjesët e pakta të Evropës që i pranoi ata pas dëbimit të tyre.

Atje, ai u mbijetoi dy luftërave botërore, në një mënyrë jo më pak dramatike.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, ishte fshehur nën dyshemetë e një xhamie. Drejtori i muzeut në atë kohë u tha nazistëve që erdhën për ta marrë atë se ai tashmë ia kishte dhënë një oficeri gjerman që i bëri një vizitë menjëherë para se ta bënin.

Në luftën më të fundit boshnjake, që shkatërroi vendin midis 1992 dhe 1995, Haggadah u nxor nga muzeu dhe u mbajt në Bankën Kombëtare të vendit. Muzeu u gjend i rrënuar në vijën e parë të Rrethimit të Sarajevës, me ushtarë nga të dy anët që takuan një gurë larg hyrjes së tij kryesore.

Haggadah e ka tejkaluar prej kohësh qëllimin e tij fillestar fetar. Sot,  është e dashur nga të gjitha bashkësitë fetare dhe është një pikë krenarie për boshnjakët e të gjitha besimeve fetare ose etnike, thotë Finci për Euronews, transmeton Albanian Post.

“Vlera simbolike e Haggadah të Sarajevës është se diçka që është e shenjtë për një grup njerëzish u mbrojt nga një grup tjetër fetar gjithashtu. Sa herë që Haggadah u shpëtua, nuk ishte komuniteti hebre që e shpëtoi atë”, përfundon ai.

Dramë e ditëve moderne

Ekspozita e saj në kryeqytetin e Spanjës nuk erdhi pa trazirat e veta.

Mirsad Sijariç, drejtori i Muzeut Kombëtar, i cili ka në pronësi Haggadahun e Sarajevës për gati 130 vjet, tha se ekspozita nuk ishte miratuar nga muzeu, ndërsa e drejta e autorit e mbajtur nga shtëpia botuese Rabic, bashkëorganizator, kishte skaduar.

“Është praktikë shekullore ku kushdo që sheh interes përdor burimet e muzeut pa respekt elementar”, tha Sijarić për Euronews, transmeton Albanian Post.

“Nga pikëpamja ime, është sikur kam vendosur të bëj një ekspozitë të një kopje të Mona Lisa ose një Caravaggio, ose një Cezanne pa pyetur muzetë përkatës që i mbajnë për lejen e tyre”.

Një kontratë e vitit 2004 është në thelb të grindjes. Ndërsa muzeu pretendon se kontrata ishte e vlefshme vetëm për pesë vjet, shtëpia botuese këmbëngul se nuk kishte datë skadimi.

Tani, muzeu ka kopjen e tij dhe një ekspozitë me temë Haggadah që udhëton nëpër Evropë. Aktualisht, ajo është e ekspozuar në Francë, me ndalesa në Itali, Slloveni dhe Kroaci të planifikuara gjatë rrugës.

Sijariç mendon se muzeu u anashkalua dhe të drejtat e tij u injoruan për një trill.

“Disa duket se, me dashje, e injorojnë faktin se muzeu u sigurua që Haggadah të jetë i ekspozuar në një dhomë të veçantë për të parë të gjithë, se ne kemi bërë botimin tonë faksimil në anglisht, boshnjakisht dhe së shpejti në frëngjisht. Ne po përgatisim edhe një botim spanjoll”, tha ai.

Në kundërshtim me disa pretendime, origjinali mund të shihet personalisht në muze çdo ditë në kohë të caktuara, shpjegoi Sijariç.

“Ndihem sikur shpesh ngec në këto argumente ndërsa gjithçka që dua të bëj është të bëj punën time”, vazhdoi ai. “Muzeu ka 3 milionë artefakte dhe Haggadah është vetëm një prej tyre, dhe megjithëse i japim sa më shumë kohë, kemi edhe punë të tjera për të bërë”.

50 faqet e printuara të paraqitura në Madrid nuk përmenden në kontratën e vënë në dispozicion të Euronews, dhe botuesi ka të drejtë të prodhojë vetëm dy versione të librit: një version “popullor”, më të lirë, dhe një ekskluziv, të kufizuar-botim, print luksoz.

Sidoqoftë, një nga artikujt kërkon që Rabiç të promovojë Haggadah “në vende prestigjioze, me praninë e të ftuarve të zgjedhur, përfaqësues të organizatave dhe kompanive, si dhe gazetarë radio, të shtypur dhe televizivë”.

Goran Mikuliç, pronari i Rabic, tha se po e bënte pikërisht këtë.

“Unë bëra punën për ta, duke promovuar muzeun dhe Haggadah”, tha ai në një email, “dhe ne bëmë 11 ekspozita para kësaj, pa qenë kurrë problem”.

Mikuliç thotë se printimet e tij ishin të ekspozuara në vende si Sinagoga e Madhe e Pragës dhe Komuniteti Hebre në Oslo, dhe se të gjitha ato ishin për hir të promovimit dhe jo fitimit.

“Unë i kam financuar të gjitha ekspozitat nga xhepi. Por më shpesh sesa jo, ju duhet të rrezikoni në mënyrë që të merrni një rezultat”.

Ambasadorja boshnjake në Spanjë Danka Saviç është e kënaqur me ekspozitën në Madrid dhe tha se “reagimet ishin fenomenale”.

Ajo gjithashtu deklaroi se nuk kishte vullnet të keq. Për Saviç, puna e saj përfshin diplomaci kulturore dhe kjo është gjithçka që ajo ishte e shqetësuar.

“Ajo që ka më shumë rëndësi për mua është promovimi i vendit në dritën më të mirë të mundshme, veçanërisht kultura e tij, sepse kjo është një fushë ku ne kemi diçka domethënëse për të ofruar”.

Jashtë vendit, ngjarjet që shfaqin Bosnjën shpesh reduktohen në konfliktin e saj të përgjakshëm – shpesh të përshkruara si më të këqijat dhe më të ligat në tokën evropiane që nga Lufta e Dytë Botërore.

Haggadah, në të kundërt, sjell histori për kompleksitetin dhe pasurinë e një vendi që ka qenë shtëpia e grupeve të ndryshme kulturore, intelektuale dhe fetare.

“Promovimi i Haggadah i Sarajevës dhe të gjitha botimeve të tij është një nga përparësitë e mia këtu, dhe unë nuk shoh asgjë të keqe në këtë. Mendoj se historia e Haggadah është unike dhe vërtet e veçantë. Ky është vendi ideal për ta promovuar atë”, tha Saviç.

Marrë nga Euronews, përshtatur për Albanian Post

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.