A është e pashmangshme lufta bërthamore?

Disa javë më parë, profesori emeritus i Universitetit të Harvardit, Joseph Nye, shkroi një artikull për Project Syndicate në të cilin bën pyetjen nëse lufta bërthamore është e pashmangshme.

Joseph Nye zhvilloi konceptin e pushtetit të butë, domethënë aftësinë e një pushteti për të ushtruar një hegjemoni të caktuar pa detyrim, në krahasim me fuqinë e fortë. Një ide kjo që më pas u zhvillua në smart-power që pak a shumë është kombinimi i të butës dhe të fortës.

Pyetja që Nye bën në artikull është aktuale përballë traktatit të Kombeve të Bashkuara që ndalon armët bërthamore, i cili hyri në fuqi në janar 2021, i miratuar nga 66 vende (që nga qershori i kaluar), por nga asnjë nga nëntë vendet që posedojnë armë bërthamore. Meqenëse asnjë nga të nëntë nuk do të heqë dorë në mënyrë të njëanshme nga arsenali i tij bërthamor sepse do të bëhej i prekshëm nga ata që nuk e bëjnë këtë, dhe meqenëse edhe një ndalim i përgjithshëm është një mundësi e largët pasi kapaciteti teknik për ta rindërtuar atë do të mbetej, Nye pyet veten për teoritë dhe llogaritjet që për dekada kanë bërë që disa të argumentojnë se një katastrofë bërthamore është e pashmangshme.

Njëra nga këto thotë që nëse hedh një monedhë ka 50% mundësi që të të dalë kokë, le të themi katastrofa në rastin konkret. Por nëse e hedh dhjetë herë, probabiliteti rritet në 99.9%; dhe mundësia prej 1% për një luftë bërthamore në 40 vitet e ardhshme bëhet 99% në 8 mijë vitet e ardhshme..

Ora e Fundit, Ora e Apokalipsit që një grup shkencëtarësh zhvillon për të matur rrezikun e një katastrofe të krijuar nga shkenca, tani i ka akrepat në njëqind sekonda nga mesnata, domethënë në errësirën e njerëzimit. Realiteti është se, sot, eliminimi i arsenaleve bërthamore nuk është i realizueshëm, por në të njëjtën kohë një luftë bërthamore nuk është e pashmangshme. Lënia e armëve atomike në duart e vetëm djemve si Putin do të ishte vetëvrasje, por zvogëlimi i rolit të tyre gjithnjë e më shumë është një synim që duhet vazhduar të ndiqet.

A është e pashmangshme lufta bërthamore?

Pushtimi rus i Ukrainës dhe kërcënimi bërthamor kundër Perëndimit kanë ringjallur një debat rreth armëve bërthamore. Vitin e kaluar, kur hyri në fuqi një traktat i Kombeve të Bashkuara për ndalimin e armëve të tilla, asnjë nga nëntë shtetet e botës me armë bërthamore nuk ishte në mesin e 86 nënshkruesve. Si mund ta justifikojnë këto shtete posedimin e armëve që vënë në rrezik gjithë njerëzimin?

Kjo është një pyetje me vend, por ajo duhet të konsiderohet krahas një tjetre: nëse Shtetet e Bashkuara do të nënshkruanin traktatin dhe do të shkatërronin arsenalin e tyre, a do të ishte e mundur ende të pengohej agresioni i mëtejshëm rus në Evropë? Nëse përgjigja është jo, duhet të merret parasysh atëherë  nëse lufta bërthamore është e pashmangshme.

Kjo nuk është një pyetje e re. Në vitin 1960, shkencëtari dhe romancieri britanik C.P. Snow arriti në përfundimin se lufta bërthamore brenda një dekade ishte “një siguri matematikore”. Ky mund të ketë qenë një ekzagjerim, por shumë besonin se parashikimi i Snow do të ishte i justifikuar nëse një luftë do të ndodhte brenda një shekulli.

Në vitet 1980, aktivistët e “Ngrirjes Bërthamore” si Helen Caldicott i bënë jehonë teorisë së Snow duke paralajmëruar se grumbullimi i armëve bërthamore “do ta bënte luftën bërthamore një siguri matematikore”.

Ata që mbrojnë heqjen e armëve bërthamore shpesh vërejnë se nëse hedh një monedhë në ajër për kok a pil një herë, mundësia për të pasur koka është 50%; por nëse monedhën e lëshojmë në ajër dhjetë herë, mundësia për të pasur kokë një herë rritet të paktën me 99.9%. Një shans 1% për luftë bërthamore në 40 vitet e ardhshme bëhet 99% pas 8 mijë vjetësh. Herët a vonë, shanset do të kthehen kundër nesh. Edhe nëse përgjysmojmë rreziqet çdo vit, nuk mund të arrijmë kurrë në zero.

Por metafora e rrokullisjes së monedhës është mashtruese kur bëhet fjalë për armët bërthamore, sepse supozon probabilitete të pavarura, ndërsa ndërveprimet njerëzore janë më shumë si zare. Ajo që ndodh në një rrotullim mund të ndryshojë shanset në rrokullisjen tjetër. Kishte një probabilitet më të ulët të luftës bërthamore në vitin 1963, pikërisht pas krizës së raketave Kubane, pikërisht sepse kishte pasur një probabilitet më të lartë në 1962. Forma e thjeshtë e ligjit të mesatareve nuk zbatohet domosdoshmërisht për ndërveprimet komplekse njerëzore. Në parim, zgjedhjet e duhura njerëzore mund të zvogëlojnë gjasat.

Mundësia e një lufte bërthamore mbështetet në probabilitete të pavarura dhe të ndërvarura. Një luftë thjesht aksidentale mund të përshtatet me modelin e rrokullisjes së monedhës, por luftëra të tilla janë të rralla dhe çdo aksident mund të rezultojë i kufizuar. Për më tepër, nëse një konflikt aksidental mbetet i kufizuar, ai mund të shkaktojë veprime të ardhshme që do të kufizonin më tej probabilitetin e një lufte më të madhe. Dhe sa më e gjatë të jetë periudha, aq më e madhe është mundësia që gjërat të kenë ndryshuar. Në 8 mijë vjet, njerëzit mund të kenë shqetësime shumë më të ngutshme sesa lufta bërthamore.

Ne thjesht nuk e dimë se cilat janë probabilitetet e ndërvarura. Por nëse e bazojmë analizën tonë në historinë e pas Luftës së Dytë Botërore, mund të supozojmë se probabiliteti vjetor nuk është në intervalin më të lartë të shpërndarjes.

Gjatë krizës së raketave Kubane, presidenti i SHBA-ve, John F. Kennedy, thuhet se vlerësoi probabilitetin e një lufte bërthamore të jetë midis 33% dhe 50%. Por kjo nuk nënkuptonte domosdoshmërisht luftë të pakufizuar bërthamore. Në intervistat me pjesëmarrësit në atë episod në përvjetorin e tij të 25-të, mësuam se, pavarësisht epërsisë masive të arsenalit bërthamor të SHBA-së, Kennedy u pengua edhe nga perspektiva më e vogël e luftës bërthamore. Dhe rezultati vështirë se mund të quhet një fitore amerikane. Ai në fakt ishte një kompromis që përfshinte heqjen me qetësi të raketave amerikane nga Turqia.

Disa njerëz kanë përdorur argumentin e pashmangshmërisë matematikore për të nxitur çarmatimin e njëanshëm bërthamor, duke përmbysur sloganin e Luftës së Ftohtë “brezat e ardhshëm do të ishin më mirë jo të kuq se të vdekur”. Por njohuritë mbi bërthamoren nuk mund të shmangen e ndalohen dhe bashkërendimi i ndalimit të bërthamores midis nëntë ose më shumë shteteve të ndryshëm nga ideologjia dhe të pajisur me armë bërthamore do të ishte jashtëzakonisht i vështirë për të thënë më të paktën. Hapat e pandërgjegjshëm të njëanshëm mund të inkurajojnë agresorët, duke rritur shanset për një fund të palumtur.

Ne nuk e kemi idenë se çfarë do të thotë dobia dhe pranimi i rrezikut për brezat e ardhshëm, apo çfarë do të vlerësojnë njerëzit në 8 mijë vjet. Ndërsa obligimi ynë moral ndaj tyre na detyron ta trajtojmë mbijetesën me shumë kujdes dhe kjo detyrë nuk kërkon shmangien e plotë të rrezikut.

Ne u detyrohemi brezave të ardhshëm akses afërsisht të barabartë në vlerat e rëndësishme, dhe kjo përfshin shanse të barabarta për mbijetesë. Kjo është ndryshe nga përpjekja për të grumbulluar interesat e shekujve të ardhshëm, të njerëzve të panjohur, në një total të panjohur në të tashmen. Rreziku do të jetë gjithmonë një komponent i pashmangshëm i jetës njerëzore.

Parandalimi bërthamor bazohet në një paradoks të përdorshmërisë. Nëse armët janë krejtësisht të papërdorshme, ato nuk pengojnë. Por nëse ato janë shumë të përdorshme, mund të ndodhë një luftë bërthamore me gjithë shkatërrimin e saj. Duke pasur parasysh paradoksin e përdorshmërisë dhe probabilitetet e ndërvarura që lidhen me ndërveprimet njerëzore, ne nuk mund të kërkojmë një përgjigje absolute për atë që përbën “thjesht parandalim”. Parandalimi bërthamor nuk është gjithçka në rregull apo e gabuar. Pranimi ynë i parandalimit duhet të jetë i kushtëzuar.

Tradita e “luftës së drejtë” që ne kemi trashëguar gjatë shekujve sugjeron tre kushte të rëndësishme që duhet të plotësohen: një kauzë të drejtë dhe proporcionale, kufizime në mjete dhe shqyrtim i kujdesshëm i të gjitha pasojave.

Nga këto kushte unë nxjerr pesë maksima në lidhje me bërthamoren.

Për sa i përket motiveve, duhet të kuptojmë se vetëmbrojtja është një kauzë e drejtë por e kufizuar. Për sa i përket mjeteve, ne kurrë nuk duhet t’i trajtojmë armët bërthamore si armë normale dhe duhet të minimizojmë dëmin ndaj njerëzve të pafajshëm. Dhe për sa i përket pasojave, ne duhet të zvogëlojmë rreziqet e luftës bërthamore në një afat të shkurtër dhe të përpiqemi të zvogëlojmë varësinë tonë në armët bërthamore me kalimin e kohës. Një bombë në bodrum përfshin njëfarë rreziku, por jo aq rrezik sa bombat në vijën e frontit.

Lufta në Ukrainë na ka kujtuar se nuk ka asnjë mënyrë për të shmangur pasigurinë dhe rrezikun. Qëllimi i zvogëlimit (jo abolimit) të rolit të armëve bërthamore me kalimin e kohës mbetet po aq i rëndësishëm sa kurrë. Richard Garwin, projektuesi i bombës së parë me hidrogjen, llogariti se, “Nëse probabiliteti i luftës bërthamore këtë vit është 1%, dhe nëse çdo vit arrijmë ta reduktojmë atë në vetëm 80% të asaj që ishte një vit më parë, atëherë probabiliteti kumulativ i luftës bërthamore për të gjitha kohërat do të jetë 5%. Kështu që ne mund të jetojmë jetë të moralshme me këtë probabilitet”.