‘Ora e Kijametit” po afron?

Për herë të parë dëgjova për “ Orën e Kijametit” (Metaforë që përfaqëson sa afër shkatërrimit është njerzimi), në vitin 1990-të.

Aty mësova se që nëse gjithçka qe kishte ndodhur në planetin tonë mund të kompensohej me një vit, atëherë ne do na duhej të jetonim në Mars.

Nuk më kishte shkuar kurrë në mendje që një ditë mund të punoja për të njëjtin problem, si studiues në ‘Qendrën e Studimit të Riskut Ekzistencial’ në Universitetin e Kembrixhit.

Është një histori e fuqishme dhe për shumë vite mendoja se kjo ishte ajo që do të thoshte ‘Ora e Fundit’, ku akrepat e saj përfaqësonin kohën që na ka mbetur para fundit.

Megjithatë, kjo nuk është mjaft e saktë.

Sot, shkencëtarët përgjegjës për ‘Orën e Kijametit’ do të publikojnë gjykimin e tyre vjetor se sa afër fundit qëndrojmë.

Çdo vit, njoftimi nxjerr në pah rrjetën komplekse të rreziqeve katastrofike me të cilat përballet njerëzimi, duke përfshirë armët e shkatërrimit në masë, shkatërrimin e mjedisit dhe efektet negative të teknologjisë.

Vendosja e orës në lëvizje

Shpejtësia dhe dhuna me të cilën teknologjia bërthamore evoluoi ishte befasuese, madje edhe për ata që ishin të përfshirë nga afër në zhvillimin e saj.

Në vitin 1939, shkencëtarët me famë botërore Albert Einstein dhe Leo Szilard i shkruan presidentit të SHBA-së për një zhvillim në teknologjinë bërthamore i cili ishte aq i fuqishëm  sa mund të shkatërronte botën siç ishte një bombë e vetme atomike.

Kjo letër çoi në krijimin e një bashkëpunimi të madh shkencor, ushtarak dhe industrial.

Projekti Manhattan, që vetëm gjashtë vjet më vonë prodhoi një bombë shumë më të fuqishme se ajo e imagjinuar nga Ajnshtajni dhe Szilard, e aftë për të shkatërruar një qytet të tërë dhe popullsi.

Vetëm pak vite pas kësaj, arsenalet bërthamore ishin në gjendje të shkatërronin qytetërimin siç e njohim ne.

Shqetësimi i parë shkencor se armët bërthamore mund të kenë potencialin për t’i dhënë fund njerëzimit erdhi nga shkencëtarët e përfshirë në testet e para bërthamore.

Ata ishin të shqetësuar se armët e tyre të reja mund të shkaktojnë  aksidentalisht tragjedi në Tokë.

Këto shqetësime u hoqën shpejt dhe, fatmirësisht ishin rezultuan të rreme.

Megjithatë, shumë nga ata që punuan në projektin Manhattan vazhduan të kishin rezerva të forta për fuqinë e armëve që ndihmuan për të prodhuar.

Pas përpjekjes së parë të suksesshme për të ndarë atomin në Universitetin e Çikagos në vitin 1942, duke konfirmuar potencialin e tij për të çliruar energji, ekipi i shkencëtarëve që punonin në projektin Manhattan u shpërnda, me shumë lëvizje në Los Alamos dhe laboratorë të tjerë qeveritarë për të zhvilluar armë bërthamore.

Ata filluan të organizohen në mënyrë aktive në një përpjekje për të mbajtur të sigurte të ardhmen e teknologjisë bërthamore.

Për shembull, ata ndihmuan në avancimin e raportit në Frankut në qershor 1945, i cili parashikonte një garë të rrezikshme dhe të kushtueshme të armëve bërthamore dhe argumentoi kundër një sulmi të befasishëm bërthamor në Japoni.

Natyrisht, rekomandimet e tij nuk u pranuan nga vendimmarrësit në atë kohë.

Ky grup vazhdoi të themelonte Buletinin e Shkencëtarëve Atomikë të Çikagos (Buletini), numri i parë i të cilit u botua vetëm katër muaj pasi bombat atomike u hodhën në Hiroshima dhe Nagasaki.

Me mbështetjen e presidentit të Universitetit të Çikagos dhe duke u angazhuar me kolegët në të drejtën ndërkombëtare, shkencat politike dhe fusha të tjera të lidhura, ata ndihmuan në nisjen dhe mbështetjen e një lëvizjeje globale qytetare-shkencëtare të aftë për të ndikuar në rendin global bërthamor.

Për shembull, ajo u tregua jashtëzakonisht e suksesshme në krijimin e një “tabuje bërthamore” – në biseda private, Sekretari i Shtetit i SHBA-së u ankua se “stigma e imoralitetit” i pengonte SHBA-të të përdornin armë bërthamore.

Por çfarë kuptimi kanë në të vërtetë këto kohë dhe lëvizje?

Ndonëse është e lehtë të interpretosh ‘Orën e Kijametit’ në mënyrën se si e bëri mësuesi im i shkollës, si një parashikim i kohës që i ka mbetur njerëzimit, kjo do të ishte shumë e vështirë të parashikohej dhe do të ishte pak e dobishme nëse qëllimi juaj është të parandaloni ditën e gjykimit dhe jo thjesht ta parashikoni atë.

Ora ka për qëllim të tregojë nivelin aktual të rrezikut me të cilin përballet njerëzimi, dhe disa janë përpjekur vërtet ta vlerësojnë këtë.

Në vitin 2003, Martin Rees, kozmologu dhe astronomi i Mbretërisë së Bashkuar, argumentoi se “Unë mendoj se shanset nuk janë më të mira. Se shanset janë  50:50 që qytetërimi ynë aktual në tokë të mbijetojë deri në fund të shekullit të tanishëm”.

As ai nuk është vetëm, një bazë të dhënash e vlerësimeve të tilla të rrezikut e mbledhur nga një studiues në Universitetin e Oksfordit aktualisht përmban mbi 100 parashikime nga shkencëtarë dhe filozofë të ndryshëm që studiojnë këtë çështje.

Megjithatë, sado të dobishme të jenë këto vlerësime, ato synohen si vlerësime me rreze të gjatë, jo si fotografi në kohë reale të nivelit aktual të rrezikut.

Në vend të kësaj, vëzhguesit e përkushtuar të orës si unë e interpretojnë lëvizjen e Orës së Kijametit ndryshe.

Qëllimi i tij nuk është të na tregojë se sa i madh është rreziku me të cilin përballet njerëzimi, por sa mirë jemi duke iu përgjigjur këtij rreziku.

Për shembull, në vitin 1962, kriza e raketave kubane përgjithësisht pranohet se ka qenë më e afërta që bota i ka ardhur ndonjëherë luftës bërthamore, por shfaqja e saj nuk e lëvizi fare orën.

Nga ana tjetër, ‘Traktati i Pjesshëm i Ndalimit të Testeve Bërthamore’ i vitit 1963 pa që akrepat e orës të zhvendoseshin pas nga mesnata për pesë minuta të tëra.

Dhe kjo ka kuptim, të paktën për studiuesit e rrezikut ekzistencial si unë.

Miqtë shpesh më drejtohen për informacion gjatë kohëve të rritjes së vëmendjes politike globale, si kriza diplomatike e vitit 2017 midis SHBA-së dhe Koresë së Veriut ose kolapsi i marrëveshjes bërthamore të Iranit në 2018.

Megjithatë, në përgjithësi më duhet t’i zhgënjej ata. Ngjarjet si kjo thjesht nuk janë ato për të cilat ne kalojmë shumicën e kohës duke studiuar ose duke u shqetësuar.

Në fakt, ato janë luhatje krejtësisht normale në politikën dhe diplomacinë ndërkombëtare. Ajo që i shqetëson njerëzit si unë është së pari ekzistenca e armëve që udhëheqësit mund të përdorin në një krizë të tillë dhe së dyti institucionet dhe kornizat e pamjaftueshme dhe ndonjëherë jofunksionale për t’i ndaluar ata ta bëjnë këtë.

Këto probleme nuk krijohen nga kriza individuale globale, ato janë të natyrës sistematike dhe megjithëse nuk isha plotësisht i vetëdijshëm për këtë në atë kohë, momenti në të cilin u shqetësova për herë të parë për ‘Orën e Fundit’ në mesin e viteve 1990 përkoi me momentin e sigurinë më të madhe që ka përjetuar njerëzimi që nga Lufta e Dytë Botërore.

Midis 1987 dhe 1991, ora ndryshoi  14 minuta mahnitëse në katër vjet, pasi rënia e tensioneve të Luftës së Ftohtë i lejoi fuqitë e mëdha të përfundonin një sërë masash ndërkombëtare që siguronin mbrojtje të konsiderueshme kundër kërcënimit të luftës bërthamore.

Më i rëndësishmi prej tyre ishte ‘Traktati i Forcave Bërthamore’ me rreze të mesme të vitit 1987, i cili ndaloi të gjitha raketat balistike me bazë tokësore ruse dhe amerikane.

Traktati i Reduktimit të Armëve, i cili përfundimisht do të çonte në heqjen e rreth 80% të armëve bërthamore.

Në këtë pikë, Ora e Kijametit u vendos në 17 minuta deri në mesnatë dhe madje u hoq nga kopertina e Buletinit të Shkencëtarëve Atomikë, pjesërisht sepse thjesht nuk dukej më shumë mbresëlënëse.

Mjerisht, kjo gjendje nuk do të zgjaste. Nivelet e larta të vazhdueshme të shpenzimeve ushtarake dhe shqetësimet në rritje për përhapjen bërthamore në Azinë Jugore dhe Lindjen e Mesme nënkuptonin që në fund të dekadës Ora do të kthehej në nëntë minuta deri në mesnatë dhe do të vazhdonte të rriste në mënyrë të pashmangshme përpara.

Megjithatë, dekada e fundit ka parë një përshpejtim shumë më shqetësues në lëvizjen e ‘Orës së Fundit’, e cila në vitin 2020 u vendos në 100 sekonda deri në mesnatë, më afër se kulmi i Luftës së Ftohtë.

Si ndodhi kjo?

Një faktor është shfaqja e llojeve të reja të kërcënimeve globale dhe dështimi i përsëritur i qeverive botërore për t’u përballur me këto.

Në vitin 2007, Buletini filloi zyrtarisht të merrte në konsideratë ndryshimin e klimës krahas kërcënimeve bërthamore në përcaktimin e orës.

Sigurisht, këto rreziqe janë krejt të ndryshme: një shkëmbim bërthamor mund të ndodhë brenda pak minutash, ndërsa rreziku i klimës po grumbullohet vit pas viti.

Në mënyrë të ngjashme, përgjegjësia për armët bërthamore të botës qëndron në duart ose në gishtat e një numri shumë të vogël vendimmarrës globalë, ndërkohë që ne të gjithë jemi të përfshirë në ndryshimin e klimës dhe shkatërrimin e mjedisit, edhe nëse në një masë shumë të pabarabartë.

Megjithatë, ashpërsia e këtyre dy rreziqeve, si për sa i përket potencialit të tyre për të shkaktuar katastrofa globale, ashtu edhe gjasave të tyre për ta bërë këtë, janë padyshim të krahasueshme.

Për të dy rreziqet, ne duhet të shqyrtojmë nëse niveli aktual i veprimit global që po ndërmerret për t’i luftuar ato është apo jo në përpjesëtim me këtë ashpërsi dhe urgjencën në rritje të reduktimit të tij.

Për shumë vite, faqet e Buletinit kanë marrë parasysh gjithashtu sfidat e paraqitura nga teknologjitë e reja përçarëse dhe këto tani ndikojnë edhe në akrepat e Orës së Kijametit.

Këto përfshijnë inteligjencën artificiale, armët biologjike dhe nanoteknologjinë. Përveç teknologjive specifike, e ardhmja jonë po rrezikohet gjithnjë e më shumë nga konvergjenca e teknologjive përçarëse me kërcënimet ekzistuese bërthamore dhe mjedisore.

Një faktor i dytë për pozicionin më afër mesnatës është se, ndërsa numri dhe larmia e kërcënimeve me të cilat përballet njerëzimi është shumëfishuar, aq edhe serioziteti i sfidave në qeverisjen e këtyre rreziqeve.

Në vitin 2015, Buletini e zhvendosi Orën e tij të Fundit nga pesë në tre minuta në mesnatë, duke vënë në dukje tre çështje kyçe pas kësaj lëvizjeje.

Së pari, përkeqësimi i marrëdhënieve midis SHBA-së dhe Rusisë, të cilët së bashku zotërojnë 90% të arsenalit bërthamor të botës, dhe minimi i shumë instrumenteve të krijuara për t’i mbajtur ato arsenale të sigurta, siç është pasardhësi i traktatit të Start (New Start).

Së dyti, çdo shtet me armë bërthamore po investonte masivisht në sistemet e tij të armëve bërthamore, duke përfshirë zëvendësimin, zgjerimin dhe modernizimin.

Më në fund, arkitektura globale e nevojshme për të trajtuar kërcënimet klimatike nuk ishte askund në dukje.

Në vitin 2016, megjithatë, ai identifikoi dy pika të mundshme të ndritshme, me potencialin për të ndryshuar disa nga këto tendenca negative: marrëveshja bërthamore e Iranit dhe marrëveshja e Parisit për klimën.

Megjithatë, ai gjithashtu vuri në dukje se asnjëra nuk ishte zbatuar plotësisht. Në vitin 2017, ata u detyruan të arrinin në përfundimin se situata ishte përkeqësuar ndjeshëm, me të dyja këto pika të ndritshme duke u zbehur nga ndryshimet në politikën e brendshme të SHBA.

Kjo u shoqërua me dëshmi në rritje të një përçmimi global të ekspertizës dhe një pamaturi ndaj gjuhës dhe udhëheqjes bërthamore.

Pra, çfarë mund të shohim në përditësimin e vitit 2022 të Orës së Kijametit?

Nëse përmendet pandemia e vazhdueshme, do të jetë për të nxjerrë në pah mangësitë e qeverisjes që ekspozoi.

Përgjigja e pabarabartë ndaj Covid-19 dhe dështimi i udhëheqjes globale në punën drejt vaksinimit dhe çrrënjosjes universale nuk parashikon mirë për parandalimin e kërcënimeve ekzistenciale.

Po aq zhgënjyese ka qenë mungesa e progresit nga samiti i klimës COP26.

Megjithatë, këtë vit mund të vërehet gjithashtu një përmendje e parë e shqetësimeve globale në rritje rreth përshpejtimit të krizës së biodiversitetit dhe dobësisë së vazhdueshme të përpjekjeve ndërkombëtare për ta trajtuar këtë.

Marrë dhe përshtatur nga BBC për Albanian Post

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com