Reforma në drejtësi në Shqipëri është mbështetur mbi dy shtylla kryesore: mbështetja e pakufizuar e SHBA-ve në ndërtimin dhe fuqizimin e kapaciteteve profesionale të institucioneve të reja të drejtësisë si Byroja Kombëtare e Hetimit (BKH), Struktura e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK), dhe Gjykata e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (GJKKO); dhe përkushtimi politik i Kryeministrit Edi Rama.
Mbështetja ndërkombëtare, veçanërisht nga SHBA-të dhe Bashkimi Evropian, ka qenë jetike për avancimin e reformës. Kjo mbështetje ka ndihmuar në sigurimin e burimeve financiare dhe ekspertizës teknike të nevojshme për ngritjen e institucioneve të reja dhe për përmirësimin e kapaciteteve të atyre ekzistuese. Roli i faktorit ndërkombëtar ka qenë po ashtu një presion moral dhe politik për mbajtjen e standardeve të larta në luftën kundër korrupsionit.
Qeveria Rama ka treguar një angazhim të fortë për ndarjen e pushteteve dhe pavarësinë e sistemit gjyqësor. Ky angazhim është reflektuar në mospërzierjen e partisë në proceset hetimore dhe në respektimin e parimeve të drejtësisë së pavarur.
Qeveria e Edi Ramës është partia e parë në Shqipëri dhe rajon që nuk i komenton veprimet e drejtësisë dhe që nuk përdor instrumentet e pushtetit për të intimiduar hetuesit, prokurorët dhe gjykatësit. Këto veprime kanë krijuar një mjedis ku drejtësia mund të funksionojë në mënyrë të pavarur dhe efektive.
(Asnjë vend i rajonit nuk ka provuar që fuqishëm të përkrahë as reformat në drejtësi, as politikat për një drejtësi të pavarur.)
Roli i Lidershipit në Suksesin e Reformave
Suksesi i reformave në drejtësi shpesh varet nga përkushtimi dhe vizioni i lidershipit politik. Ky është një element që është vërejtur jo vetëm në Shqipëri, por edhe në vende të tjera.
Rast suksesi në vendet e tjera është Gjeorgjia.
Pas Revolucionit të Trëndafilave në 2003, qeveria e re e Gjeorgjisë, nën udhëheqjen e Mikhail Saakashvili-t ndërmori reforma të thella në sistemin gjyqësor dhe në polici, të cilat përfshinin luftën kundër korrupsionit. Rezultatet ishin të dukshme, duke e kthyer Gjeorgjinë nga një shtet i korruptuar në një nga vendet më pak të korruptuara në rajon.
Vendi i dytë në veçanti, ka një emër dhe ndodhet në zëmër të Afrikës – Ruanda.
Pas gjenocidit të vitit 1994, qeveria e Presidentit Paul Kagame ka zbatuar reforma radikale në sistemin e drejtësisë, për të ndërtuar një shoqëri më të drejtë dhe më pak të korruptuar. Ndërhyrjet e tij kanë rezultuar në përmirësimin e klimës së biznesit dhe në rritjen e besimit të publikut në sistemin gjyqësor.
Por ka pas edhe Raste Dështimi. Dy vende që kanë lënë shenjë paaftesie janë;
Ukraina dhe Libani.
Pavarësisht përpjekjeve të përsëritura për reforma në drejtësi, përfshirë presionin dhe mbështetjen ndërkombëtare, Ukraina ka hasur në pengesa të mëdha për shkak të mungesës së përkushtimit politik dhe ndërhyrjeve të vazhdueshme nga elitat politike.
Përpjekjet për reforma në drejtësi në Liban janë bllokuar nga mungesa e stabilitetit politik dhe ndikimi i fortë i grupeve të interesit të fuqishme, duke e bërë të vështirë krijimin e një sistemi të drejtësisë të pavarur dhe të paanshëm.
Roli i Kryeministrit Rama dhe ndërprerjet e rolit të prokurorisë për gabimet e ndershme
Në kontekstin shqiptar, roli i Kryeministrit Rama është thelbësor. Përkushtimi i tij për të mos ndërhyrë në drejtësi dhe për të mbështetur pavarësinë e institucioneve të reja të drejtësisë ka krijuar një ambient të favorshëm për zbatimin e reformës. Për më tepër, Rama ka shfaqur se është i gatshëm të mbështesë këto reforma, pavarësisht nga kostot politike, duke mos përdorur pushtetin për të mbrojtur vetveten ose aleatët e tij politikë nga hetimet dhe gjykimet.
Rama ka kuptuar dy çështje të rëndësishme ne sistemin e drejtësisë:
E para, se Shteti i së drejtës kërkon të vendosen kufij të qartë për të gjitha krimet.
Dhe së dyti, se sundimi i ligjit kërkon gjithashtu respektimin e parimit të parashikueshmërisë.
Rama duke qenë i kujdesshëm në atë që përfaqëson sistemin e drejtësisë dhe reformën e saj, ka kuptuar se tre institucionet edhe mund të kalojnë lehtë në dëshirën për të kërkuar të drejtën e munguar për shqiptarët dhe barabarësinë para ligjit.
Prandaj që vendi të ketë sukses ne reformën për drejtësi të re, po formohet Komisioni antikorrupsion (KOMISIONI I POSAÇËM “PËR THELLIMIN E REFORMAVE PËR MIRËQEVERISJEN, SUNDIMIN E LIGJIT DHE ANTIKORRUPSIONIN PËR SHQIPËRINË 2030 NË BASHKIMIN EVROPIAN), i cili lehtësisht ekuilibron fuqinë e tre institucioneve të drejtësisë të mos shndërrohen në fuqi ku Republika kalon në duar të prokurorëve.
Ta zëmë, Neni 248 i Kodit Penal të Shqipërisë nuk ka kufizime ligjore. Është e paarsyeshme me shtrirje kaq te gjerë të lirive për të shtruar kompetenca.
Si i tillë, ky nen, kriminalizon edhe gabimet e ndershme.
Në formulimin e tij aktual, seksioni 2 i Kodit Penal dështon në parimin e tij më themelor.
Sundimi i ligjit kërkon që krimet të përcaktohen qartë dhe rreptësisht në mënyrë që njerëzit të dinë saktësisht se çfarë mund dhe nuk mund të bëjnë. Sa më i paqartë të përkufizohet një krim, aq më shumë ka hapësirë për ndjekje selektive. Zbatimi i ligjit do të varet më shumë nga teka e një prokurori dhe jo nga shkronja e ligjit, duke rezultuar në sundimin e pushtetit, jo sundimin e ligjit.
Prandaj, Komisioni i Posaçëm, punën e parë që duhet bëjë, është të propozojë diçka ndryshe ne Kodin Penal (për të zëvendësuar ta zëmë nenin për shpërdorimin e detyrës zyrtare – ekzistues).
Megjithatë, këto tre nene përcaktojnë qartë të gjitha krimet, duke përmbushur kështu parimin e parashikueshmërisë së ligjit dhe t’i vendosë kufizime Prokurorisë, duke i penguar ata të kriminalizojnë gabimet e ndershme dhe format e tjera të abuzimit jo kriminal.
Kritikët dhe Roli i Opozitës
Opozita shpesh ka argumentuar se reformat janë nën presionin e ndërkombëtarëve dhe se ato nuk janë të vërteta, duke përshkruar një teori të konspiracionit ku Rama dhe ndërkombëtarët janë në një marrëveshje për të mbrojtur interesat e tyre. Megjithatë, ky argument bie në kontradiktë me faktin se qeveria nuk ka ndërhyrë në proceset hetimore dhe gjyqësore, duke mbështetur realisht pavarësinë e institucioneve të drejtësisë.
Përfundim
Reforma në drejtësi në Shqipëri është një proces kompleks dhe sfidues, por i domosdoshëm për ndërtimin e një shteti ligjor dhe demokratik.
Mbështetja ndërkombëtare dhe përkushtimi i lidershipit politik janë dy elemente kyçe për suksesin e kësaj reforme. Rasti shqiptar tregon se një lidership i fortë dhe i përkushtuar, si ai i Kryeministrit Edi Rama, mund të jetë vendimtar për zbatimin e reformave të thella dhe për krijimin e një drejtësie të pavarur dhe të besueshme.
Kjo përvojë mund të shërbejë si model për vendet e tjera që përballen me sfida të ngjashme në luftën kundër korrupsionit dhe në ndërtimin e institucioneve të pavarura të drejtësisë.
