A mund të mbijetojë një bashkim monetar pa një bashkim fiskal? Kjo është pyetja që ka shoqëruar eurozonën që nga krijimi i saj. Duke qenë se ka penguar transfertat fiskale që nga konceptimi i tij, bashkimi monetar është konsideruar nga shumë ekonomistë i destinuar të dështojë, edhe para fillimit të tij. Arriti t’i mbijetojë një krize ekzistenciale, midis 2010 dhe 2012, vetëm falë zgjidhjeve momentale dhe ende sot nuk afrohet t’i përgjigjet kësaj pyetjeje.

Megjithatë, në mënyrë paradoksale, perspektivat për një bashkim fiskal në zonën e euros po përmirësohen – sepse natyra e integrimit të nevojshëm fiskal po ndryshon. Bashkimi fiskal përgjithësisht shihet si një transferim nga rajonet më të begata në ato që përjetojnë rënie ekonomike dhe kundërshtimi publik mbetet ende i fortë në Evropë ndaj faktit që vendet më të forta të mbështesin ato më të dobëta. Kjo lloj politike “stabilizimi” federal është bërë gjithsesi më pak e rëndësishme. Eurozona ka evoluar në dy mënyra që po i hapin rrugën një bashkimi fiskal të ndryshëm dhe potencialisht më të pranueshëm.

E para: që nga viti 2012, Banka Qendrore Evropiane ka zhvilluar mjete politikash për të frenuar divergjencën e padëshiruar midis barrës financiare të vendeve më të forta dhe më të dobëta dhe ka treguar gatishmërinë e saj për t’i përdorur ato. Kjo ka lejuar që politikat fiskale kombëtare – të cilat luajnë një rol kyç stabilizues në zonën e euros – të stabilizojnë ciklin ekonomik. Nga ana tjetër, kjo i bën më pak të nevojshme transferimet e fondeve nga një vend në tjetrin.

Së dyti: Evropa nuk po përballet më me kriza të shkaktuara nga politika joadekuate në disa vende. Në vend të kësaj, ajo duhet të përballet me goditjet e zakonshme të jashtme si pandemia, kriza energjetike dhe lufta në Ukrainë. Këto goditje janë shumë të mëdha që një vend t’i trajtojë i vetëm. Si rezultat, ka më pak kundërshtime për adresimin e tyre përmes veprimeve të përbashkëta tatimore.

Përgjigja e Evropës ndaj pandemisë ka qenë një njohje e këtij realiteti të ri: një fond prej 750 miliardë eurosh është krijuar për të ndihmuar vendet anëtare të BE-së të trajtojnë tranzicionin e gjelbër dhe tranzicionin digjital. Një parakusht kryesor politik që një strukturë fiskale e BE-së të zhvillohet përgjatë vijave federale është që vendet që marrin këto fonde t’i përdorin ato në mënyrë efektive.

Evropa tani përballet me një sërë sfidash mbikombëtare që do të kërkojnë investime të konsiderueshme në një kornizë kohore të kufizuar, duke përfshirë ato për mbrojtjen, tranzicionin e gjelbër dhe tranzicionin digjital. Megjithatë, për momentin, Evropa nuk ka një strategji federale për t’i financuar ato dhe, për më tepër, politikat kombëtare nuk mund t’i marrin përsipër ato, sepse rregullat fiskale dhe rregullat e ndihmës shtetërore kufizojnë aftësinë e vendeve për të vepruar në mënyrë të pavarur. Kjo është në kontrast të plotë me Amerikën, ku administrata e Joe Biden po harmonizon shpenzimet federale, ndryshimet rregullatore dhe stimujt tatimorë për të arritur qëllimet kombëtare.

Nëse nuk bëhet asgjë, ekziston një rrezik serioz që Evropa të dështojë të përmbushë objektivat e saj klimatike, të sigurojë sigurinë që kërkojnë qytetarët e saj dhe se do të humbasë industrinë e saj drejt rajoneve që imponojnë më pak kufizime. Për këtë arsye, kthimi pasiv te rregullat e vjetra fiskale – të pezulluara gjatë pandemisë – do të ishte rezultati më i keq.

Evropa përballet me dy mundësi. E para është të jetë më e lirë në rregullat e saj të ndihmës shtetërore, duke lejuar kështu shtetet anëtare të mbajnë mbi supe barrën e plotë të investimeve të nevojshme.

Megjithatë, duke pasur parasysh se hapësira fiskale në zonën e euros nuk është e shpërndarë në mënyrë të barabartë, një qasje e tillë në thelb do të ishte e vështirë. Sfidat e përbashkëta, të tilla si sfidat e klimës dhe të mbrojtjes, janë të thjeshta: ose të gjitha vendet arrijnë qëllimin e tyre të përbashkët, ose asnjë. Nëse disa vende mund të përdorin hapësirën e tyre fiskale, por të tjerët nuk munden, ndikimi që do të kenë të gjitha shpenzimet është më i vogël, sepse askush nuk do të jetë në gjendje të arrijë te siguria klimatike apo ushtarake.

Opsioni i dytë është të ripërcaktojmë kuadrin fiskal të BE-së dhe vendimmarrjen për t’i bërë ato të përshtatshme për sfidat tona të përbashkëta. Komisioni Evropian paraqiti një propozim për rregulla të reja tatimore pikërisht kur – me zgjerimin e mëtejshëm të BE-së që pritet – ka ardhur koha e duhur për të shqyrtuar këto ndryshime.

Rregullat fiskale duhet të jenë në të njëjtën kohë edhe të ngurta, për të lejuar që financat e qeverive të jenë bindëse në periudhën afatmesme, edhe fleksibël, për t’i lejuar qeveritë të reagojnë ndaj goditjeve të papritura.

Ato aktuale nuk janë as njëra as tjetra, dhe kjo çon në politika shumë të përshtatshme në periudhat e rritjes dhe shumë të ngurta në ato të rënies. Propozimi i Komisionit Evropian do të ndihmonte shumë për të korrigjuar një procikël të tillë. Edhe nëse zbatohet tërësisht, nuk do të zgjidhte plotësisht kompromisin midis rregullave të ngurta – të cilat duhet të jenë automatike për të qenë të besueshme – dhe fleksibilitetit.

Vetëm duke transferuar kompetenca më të mëdha shpenzuese në qendër janë të mundshme rregulla më automatike për shtetet anëtare. Në përgjithësi, kjo është ajo që ndodh në Amerikë, ku krahas një qeverie federale të përforcuar, rregulla fiskale jo fleksibël zbatohen për shtetet e ndryshme, të cilave u ndalohet kategorikisht të kenë deficite. Rregullat e buxhetit të balancuar janë të pranueshme pikërisht sepse niveli federal merr përsipër  pjesën më të madhe të shpenzimeve diskrecionale.

Nëse do të federalizonte një pjesë të shpenzimeve të investimeve thelbësore për të ndjekur objektivat e përbashkëta të sotme, Evropa mund të arrinte në një ekuilibër të ngjashëm.

Shpenzimet federale dhe huamarrja do të çonin në efikasitet më të madh dhe hapësirë fiskale, sepse kostot e përgjithshme të huamarrjes do të ishin më të ulëta. Më pas, politikat fiskale kombëtare mund të jenë më të synuara, duke u fokusuar në uljen e borxhit dhe ndërtimin e rezervave për periudha më të këqija. Rregulla tatimore automatike, më pas do të bëheshin të zbatueshme më shumë.

Reformat e këtij lloji do të përfshinin vendosjen në bashkësi të më shumë sovraniteti dhe rrjedhimisht do të kërkonin forma të reja përfaqësimi dhe vendimmarrje të centralizuar.

Kur BE-ja do të zgjerohet për të përfshirë Ballkanin dhe Ukrainën, këto dy agjenda natyrshëm do të rrjedhin në një. Duhet të shmangim përsëritjen e gabimeve të bëra në të shkuarën duke zgjeruar periferinë tonë pa forcuar qendrën. Përndryshe, rrezikojmë të dobësojmë aftësinë e BE-së për të vepruar, në vend që ta forcojmë atë.

Kapaciteti vendimmarrës më i centralizuar do të kërkojë, nga ana tjetër, pëlqimin e qytetarëve evropianë në formën e një rishikimi të traktateve të BE-së, diçka që politikëbërësit evropianë janë përmbajtur të bëjnë që nga referendumet e dështuara në Francë dhe Holandë në 2005.

Sot, ndërsa i afrohemi zgjedhjeve evropiane të 2024-ës, kjo perspektivë duket joreale, sepse shumë qytetarë dhe qeveri janë kundër humbjes së sovranitetit që do të sillte një reformë të traktatit. Alternativat, megjithatë, janë gjithashtu joreale.

Strategjitë që kanë siguruar prosperitetin dhe sigurinë e Evropës në të kaluarën – duke u mbështetur tek Amerika për sigurinë, te Kina për eksportet dhe te Rusia për energjinë – janë bërë të pamjaftueshme, të pasigurta ose të papranueshme.

Në këtë botë të re, paraliza është qartësisht e patolerueshme për qytetarët, ndërsa opsioni drastik i daljes nga BE-ja ka dhënë rezultate me problematika. Krijimi i një bashkimi më të fortë do të provojë të jetë mënyra e vetme për të garantuar sigurinë dhe prosperitetin që dëshirojnë qytetarët evropianë.