Një thirrje vokale për të mbrojtur iso-polifoninë e Shqipërisë

Ndërsa muzgu fillon të bjerë në natë, Arian Shehu vesh jelekun e tij të zbukuruar me ar dhe rripin e hekurt shekullor, disa minuta para se të dilte në skenë dhe të niste festivalin më të madh folklorik të vendit të tij.

Me gjithçka në vend, Shehu, i njohur si kumbari i këngës iso-polifonike, ngjitet në skenë nën një valë duartrokitjesh nga publiku kryesisht shqiptar. Shehu e hap me notat bubullimë të një kënge popullore që më vonë thotë se mund të gjurmohen më shumë se 2500 vjet më parë.

Së shpejti, tetë këngëtarë të tjerë të grumbulluar rreth tij bashkohen. Kënga e grupit që pasoi kapet dhe shpërndahet nga një mijë telefona inteligjentë të mbajtur lart në kalanë e shekullit të 13-të të Gjirokastrës.

“Kur këndoj me shpirt dhe më shkon mirë, përlotem”, thotë Shehu.

Më shumë se 1 mijë e 200 artistë dhe mijëra dashamirës të muzikës popullore udhëtojnë anembanë globit për të marrë pjesë në Festivalin Kombëtar Folklorik 2023, një festë tetëditore e iso-polifonisë shqiptare dhe muzikës tjetër popullore që mbahet në Gjirokastër, “qytetin e lashtë të gurtë” në jug të Shqipërisë, çdo pesë vjet.

Për shkak të COVID-19, kanë kaluar tetë vjet nga festivali i fundit. Publiku gumëzhin nga emocioni.

Megjithatë, në prapaskenë një “kërcënim” qëndron në ajër. Kjo muzikë që regjistron historinë e Shqipërisë po harrohet nga brezat e rinj që vazhdojnë të largohen nga vendi në numër rekord ose që tregojnë pak interes për të mësuar nga Shehu dhe artistë të tjerë të famshëm, edhe nëse ata qëndrojnë në Shqipëri.

Kjo duhet të ndryshojë, thotë Vasil Tole, një kompozitor dhe etnomuzikolog shqiptar që është gjithashtu  drejtues i Departamentit të Trashëgimisë Kulturore të Shqipërisë në Ministrinë e Kulturës. Përndryshe, këto këngë shoqërore që kanë qenë “autobiografi e një kombi” mund të kalojnë në harresë, paralajmëron ai.

Shehu dhe muzikantë të tjerë ndajnë shqetësimin e Toles.

Interesi është aty, thotë Tole. Sfida është që brezat e rinj jo vetëm të shijojnë muzikën, por të angazhohen me të dhe të mësojnë historinë e saj.

“Këngët tona regjistrojnë gjëra të thella në jetë si vajtimi, respekti për të vdekurit, dashuria, emigracioni dhe heronjtë”, thotë Tole. Polifonia është jetike për kulturën shqiptare.

Në prapaskenë, një organizator festivali bërtet “pesë minuta!” – pesë minuta – ndërsa një grup i ri vajzash prej rreth 20 garash për të veshur çizme të zbukuruara me ar, shami të kuqe gjaku dhe fasha me lule, të cilave iu deshën 12 muaj për të qëndisur. Kur gratë mblidhen në skenë, ato gjithashtu priten nga qindra celularë të mbajtur lart. Këto regjistrime së shpejti do të ngarkohen, shpërndahen dhe madje rimiksohen nga entuziastët shqiptarë këtu dhe në mbarë botën.

Ky stil unik i të kënduarit përbëhet nga një këngëtar kryesor që thërret një lloj recitative dhe harmonizimi dy, tre dhe katër pjesësh rreth tij. Historianët besojnë se kjo traditë daton që nga ilirët, një shoqëri e epokës së hekurit që banoi në gadishullin e Ballkanit perëndimor për më shumë se një mijë vjet.

“Hipoteza është se iso-polifonia i paraprin romakëve apo ndonjë prej pushtuesve të shumtë të Shqipërisë”, thotë Tole.

Me kalimin e shekujve, barinjtë dhe bujqit ilirë, nga e kanë prejardhjen shqiptarët, e kanë nderuar zanatin. Ata do të këndonin nëpër luginat e Ballkanit lindor, duke mbuluar pjesën më të madhe të Shqipërisë së sotme dhe në kufi me Greqinë, Maqedoninë e Veriut, Kosovën dhe Malin e Zi.

Kënga iso-polifonike e grupit është iniciuar nga “starter” ose ia merr, e cila ia kalon melodinë e saj një këngëtareje të dytë të njohur si “turner”, duke krijuar një polifoni harmonike. Ajo “e kthen” solon e saj në një “hedhës” të tretë, ose një bari të katërt ose të pestë që do të bashkohej në iso, ose dron, i cili plotëson një notë të përsosur të goditur nga një ansambël mbështetës.

Natyra e ka evoluar më tej muzikën. Harmonitë pasqyronin lumenjtë që buronin. Dronët Iso imitonin bubullimat. Cowbells kopjuan tingujt e kafshëve që kullosnin. Edhe pse iso-polifonia është para instrumenteve muzikore dhe përdor një shkallë pentatonike, skema më e thjeshtë me pesë nota, prezantimi i tyre i ngadaltë – duke përfshirë gajde, fizarmonikë dhe violinë – i shtoi “zëra” shtesë përzierjes gjatë shekujve. “Instrumentet në përgjithësi imitojnë tinguj nga natyra”, shpjegon Tole.

Topografia e lartë e Shqipërisë shërbeu për të mbrojtur formën e artit nga ndikimet kulturore të pushtuesve të ultësirës, duke ndikuar më tej në stil. Për shembull, këngëtarët nga zonat malore si Gjirokastra priren të ndikojnë në stil me tone më të forta dhe më të thella që e ndihmojnë melodinë të çojë më larg. Dhe vokalistët nga destinacionet bregdetare si Vlora, qyteti i tretë më i madh në Shqipëri, priren të këndojnë në një ton më të qetë, por edhe më të lartë.

Para historisë së shkruar shqiptare, një dukuri e kohëve të fundit, iso-polifonia u bë një kronikë mijëravjeçare pasi këngët ishin jetike për dasmat, funeralet, korrjet, festat dhe ngjarjet e tjera shoqërore.

“Shërbeu si mjet për ruajtjen dhe transmetimin e historive, përrallave, rrëfimeve të ndryshme”, thotë Tole.

“Për shembull, disa myslimanë këndojnë historinë e fesë së tyre në këngë polifonike”.

Në përpjekje për të ruajtur këtë stil tradicional muzikor – dhe për ta bërë atë të aksesueshëm jashtë mundësisë që ofron festivali – një muze kushtuar iso-polifonisë u hap së fundmi në Gjirokastër, në një rrjet bunkerësh të epokës së Luftës së Ftohtë nën shekullin e 18-të të qytetit.

Pasi forma më e rreptë e komunizmit në Evropë u përhap në Shqipëri, me një qeveri komuniste që sundoi vendin nga viti 1946 deri në 1991, iso-polifonia u bë edhe më popullore. Autoritetet e konsideruan këngën e muzikës popullore një argëtim pozitiv kombëtar ndërsa ndaluan muzikën e huaj – krahas mjekrës, flokëve të gjata, udhëtimeve jashtë shtetit dhe filmave perëndimor. Për dekada stacioni muzikor i kryeqytetit, Radio Tirana, luajti vetëm muzikë tradicionale shqiptare. Në një tokë pa The Rolling Stones dhe Bon Jovi, iso-polifonia lulëzoi.

Shehu bëri debutimin e tij si performues në Festivalin Kombëtar Folklorik të Gjirokastrës në vitin 1978 në moshën 16-vjeçare. I lindur në Gjirokastër, Shehu u frymëzua për të marrë këngën nga nëna dhe babai i tij (i ati ishte gjithashtu një këngëtar me reputacion). Përvoja e qëndrimit në skenë atë ditë e transformoi jetën e adoleshentit të atëhershëm, kur të gjitha orët e dëgjimit dhe harmonizimit me këngëtarët e tjerë në komunitetin e tij dhanë vërtet rezultat.

“Në kalanë e Gjirokastrës për mua ishte një moment i veçantë”, kujton Shehu. “Që atëherë, nuk kam munguar kurrë në asnjë festival.”

“Kishte një hendek ku të rinjtë nuk e kuptonin apo kujdeseshin për iso-polifoninë”.

Komunizmi u shemb në Shqipëri në vitin 1992, duke ndezur një revolucion kataklizmik. Efekti në iso-polifoni ishte i dyfishtë.

“Adoleshentët mund të dëgjonin papritmas çdo muzikë pop”, kujton Edit Pula, një producente muzikore dhe drejtore artistike që u rrit nën sundimin komunist. Ndonëse iso-polifonia ishte përdorur për dy mijëvjeçarë, ajo u zhduk nga veshët [shqiptarëve]”.

“Ne kërcenim edhe me muzikë arabe – çdo gjë që ishte ndryshe”, thotë ajo.

Në Shqipërinë postkomuniste, më i riu nga tre milionë banorët e Shqipërisë shkoi jashtë vendit për të gjetur punë. Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara për Migracionin, deri në dekadën e ardhshme, më shumë se 700 mijë shqiptarë kishin emigruar.

Në të njëjtën kohë, ansamblet e këngës shumëvjeçare u ndanë, shkollat e muzikës u mbyllën dhe madje edhe metodat e mësimdhënies filluan të harroheshin. “Sistemi ynë u prish së bashku me të gjitha industritë tona”, thotë Pula.

“Kishte një hendek ku të rinjtë nuk e kuptonin apo kujdeseshin për iso-polifoninë.”

Lufta për të mbrojtur iso-polifoninë filloi në mesin e viteve 2000. Duke kuptuar se forma ishte në rënie, Tole përgatiti një dosje që përfshinte çdo aspekt të stilit muzikor, nga teknikat e deri te historia e tij, duke ndihmuar në sigurimin e një vendi për iso-polifoninë shqiptare në listën e Trashëgimisë Kulturore Jomateriale të UNESCO-s deri në vitin 2008. Ai e krahason atë me xhazin në Amerikë.

“Të dyja janë forma të përbashkëta të muzikës improvizuese”, thotë ai.

Statusi i UNESCO-s ngriti profilin e muzikës dhe së shpejti turistët filluan të shfaqen në qytete të specializuara në iso-polifoni. “Kur turistët e huaj vijnë dhe vizitojnë Butrintin apo Gjirokastrën, vetëm një orë me makinë larg njëri-tjetrit, shpjegon Tole, “çfarë kërkojnë të shohin? Një grup këngëtarësh polifonikë”.

Në të njëjtën kohë, ardhja e YouTube, telefonave inteligjentë dhe inovacioneve të tjera teknologjike bënë të mundur që këdo të fillonte të ruante muzikën. Transmetimi e ka evoluar artin në mënyrë elektronike, me deejay shqiptarë si RDN që përziejnë ritmet e kërcimit të ambientit për të ndihmuar në modernizimin dhe popullarizimin e këngëve iso-polifonike për një brez të humbur.

Megjithatë, kjo praktikë nuk është pa polemika. “Iso-polifonia është zëri i paraardhësve tanë”, paralajmëron Tole, “kështu që nuk mund ta godasësh shumë”.

Ndërsa deejay po ripërpunohen, të tjerë si këngëtari shtatëvjeçar, Shkelqim Beshiraj, kanë filluar të ngarkojnë video në YouTube të tyre duke u fryrë nga majat e maleve rurale, me disa që kanë arritur deri në 1 milion shikime.

Ai ka udhëtuar nga Italia, ku ndodhet, për t’iu bashkuar festivalit të Gjirokastrës 2023.

“Ky vit është festivali më i madh deri më tani”, thotë ai.

Orion Demirxhiu, 13 vjeç, gjithashtu regjistron video të tij duke performuar dhe mezi pret performancën e tij në festival më vonë në mbrëmje.

“Kjo traditë është e rëndësishme”, pohon Demirxhiu, i cili pretendon se iso-polifonia mund Netflix-in çdo ditë. “Sa herë që shkojmë në një mbledhje familjare, në një makinë apo një kafene, ne gjithmonë këndojmë këngët më të bukura që keni dëgjuar ndonjëherë.”

Pula, producentja muzikore, kryeson fenerin më të fundit të shpresës. Në vitin 2022, ajo hapi një muze iso-polifonie poshtë Xhamisë së Pazarit të Gjirokastrës, një xhami e shekullit të 18-të që ndodhet direkt poshtë kështjellës së bashku me një rrjet bunkerësh nëntokësor të kohës së Luftës së Ftohtë.

Një pjesë është kthyer në një tunel tingulli që transmeton meloditë iso-polifonike në një dhomë të errët dhe të errët. Muzeu dhe tunelet e tij janë të gjitha pjesë e përpjekjes së saj për të ndezur interesin e njerëzve duke e bërë muzikën më të aksesueshme.

“Kjo traditë është e rëndësishme. Sa herë që shkojmë në një mbledhje familjare, në një makinë apo një kafene, ne gjithmonë këndojmë këngët më të bukura që keni dëgjuar ndonjëherë”, thotë Orion Demirxhiu

Pula pranon se mbetet sfidë ruajtja e stilit muzikor tradicional.

“Njëzet vjeçarët po transmetojnë atë që është në modë si Dua Lipa”, ylli i popit britaniko-shqiptar, prindërit shqiptarë të Kosovës, të cilit ikën nga Ballkani në vitin 1992. Ndërkohë, këngët e Shehut dhe këngëtarëve të tjerë mjeshtërorë janë në listat e këngëve të disa të rinjve. Pula shpreson që të paktën vizitorët e saj “të dalin nga muzeu duke ditur një iso-polifoni për Dummies”.

Sigurisht, jo të gjithë janë pozitivë për evolucionin dixhital të muzikës. Një nga temat kryesore të iso-polifonisë është shprehja e vajtimeve për kohët e shkuara. Për disa, edhe videot që përhapen në internet sinjalizojnë se diçka tashmë ka humbur.

Teksa Gjirokastra përgatitet për natën e dytë të festivalit, Shehu është në një humor të keq. I ulur në tarracën e tij të ballkonit duke parë kalanë e Gjirokastrës, ai shpjegon shprehjen pikëlluese të iso-polifonisë që del nga përvojat e jetës. “Ndoshta je në një martesë,” thotë ai. Por në vend që të lirikoni mendime të lumtura, “ju shihni një nënë që qan ndërsa vajza e saj shkon në një shtëpi të re. Kushdo që ndjen shpirtin e tij mund të shkruajë vargje.”

Çiftimi i muzikës moderne me iso-polifoninë e shqetëson Shehun. Në vitin 2023, mjeshtri i madh hasi në një video të TikTok përmes njërës prej vajzave të tij (dy nga fëmijët e tjerë të tij kanë emigruar në SHBA) që i bashkonte këngët e tij me ritme bashkëkohore. “Brezi i ri dëgjon remixes dhe kopjon gjëra,” thotë ai. “Kam kushtuar jetën time krijimit të 500 pjesëve të reja muzikore. Ky brez i ardhshëm po kopjon, nuk po krijon.”

Pra, arti, siç e sheh Shehu, nuk mund të zhvillohet vetëm nëpërmjet teknologjisë. Por vazhdon në mënyra të tjera.

Në kalanë e Gjirokastrës, Ilir Loku po ngrohet për natën e dytë të festivalit. Ai është i veshur si një brigand i pashëm nga kastigu qendror i Hollivudit dhe mban një shpatë të gjerë dhe një hark. Në moshën 40-vjeçare, Loku është pjesë e diasporës shqiptare prej rreth 30,000 banorësh në Mal të Zi, ku grupi i tij etnik dikur u përball me diskriminim. Kjo vetëm e bëri Lokun dhe interpretuesit e tjerë në trupën e tij më të vendosur për të ruajtur traditën. “Këto këngë mund t’i këndonim vetëm në shtëpi”,  thotë ai.

“Njerëzit luftuan që ne të vishnim këto kostume.”

Për breza të tërë, topografia e lartë e Shqipërisë ndikoi në thirrjen dhe përgjigjen e iso-polifonisë.

Afër mesnatës një grup i improvizuar bashkohet në këngë jashtë xhamisë së Gjirokastrës. Pasi startuesi dhe torneri të këndojnë vargjet polifonike, çdokush mund të bashkohet në refren, edhe nëse nuk i di fjalët. “Magjia e iso-polifonisë është se ajo nuk ka shumë vargje,” thotë Tole.

Për Shehun, magjia qëndron në vetë kohëzgjatjen e kësaj forme arti shekullore. Ai ka një teori që tradita vjen nga një vend që të gjithë e kuptojnë. Ndoshta nisi me një shqiptar të vetëm që ecën vetëm natën, imagjinon ai. Kur të tjerët u bashkuan, personi i parë do të dinte se kishin një komunitet të tërë në shpinë. “Ju do të këndoni kur jeni të frikësuar”, thotë ai.

“Dhe kënga juaj u qetësua nga një person i dytë.”

Edhe pse Shehu shqetësohet për të ardhmen e iso-polifonisë, ai përpiqet të fokusohet tek muzika.

“Për gjeneratat e ardhshme është e vështirë”, shpjegon ai.

“Por është pjesë e imja dhe për sa kohë që i kam sytë hapur, inshallah, do ta bëj”.

Marrë nga Aramco World, përshtatur për Albanian Post

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com