“Një histori e inteligjencës”

Në Angli, në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të, koncepti i inteligjencës kishte rëndësi të madhe. Aspirohej, debatohej, dhe mbi të gjitha – matej.

Në moshën 11 vjeçare, dhjetëra mijërave prej nesh në të gjithë vendin na u bë testi i IQ-së i njohur ndryshe si 11-Plus.

Rezultati i atij testi, në ato pak orë, do të përcaktonte përfundimisht kush do të shkonte në shkollë të gramatikës, kush do të përgatitej për universitet dhe për profesione shkencore; kush do të përcaktohej për shkollë teknike dhe punë profesionale; kush për shkollë të dorës së dytë, të ndërmerrte mësime bazike dhe pastaj të fillonte me punë manuale të statusit të ulët.

Ideja se inteligjenca mund të kuantifikohej, të matej, sikur shtypja e gjakut apo madhësia e këpucëve, nuk ishte as një shekull e vjetër kur unë e bëra testin, gjë që do të përcaktonte përfundimisht vendin tim në botë.

Por nocioni se inteligjenca mund të përcaktojë pozicionin e njeriut në jetë ishte shumë më hershme.

Ajo është një vijë e kuqe që përshkon tërë mendimin perëndimor, që nga filozofia e Platonit e deri te politikat e kryministres së Mbretërisë së Bashkuar, Theresa May.

Të thuash se dikush është apo nuk është inteligjent nuk ka qenë kurrë thjesht një komentim mbi aftësitë e tyre mendore. Është gjithmonë edhe një gjykim në atë se çka u lejohet atyre të bëjnë apo të mos e bëjnë.

Inteligjenca, me fjalë të tjera, është politike.

Shpeshherë, ky lloj i renditjes është i ndjeshëm: duam doktorë, inxhinjerë dhe pushtetarë të cilët nuk janë budallenj. Por kjo gjithashtu ka edhe anën e saj të errët. Përveç se si përcaktues i asaj se çka një person mund të bëjë, inteligjenca e tyre – apo edhe mungesa e saj – përdoret edhe për vendimarrjen se çka të tjerët mund t’iu bëjnë atyre.

Përgjatë historisë Perëndimore, ato të cilët janë konsideruar më pak inteligjent, si pasojë e këtij gjykimi, kanë qenë të kolonizuar, skllavëruar, sterilizuar, dhe vrarë.

Është një histori e vjetër kjo, sigurisht. Por ky problem ka ngritur një interesim të veçantë në shekullin 21 me shfaqjen e Inteligjencës Artificiale (AI).

Vitet e fundit, progresi në këtë fushë, ka bërë që të ngrihen diskutime shqetësuese. Ekspertë, disa të tmerruar, e disa të ngazëllyer, i kanë mbushur llogaritë e tyre në Twitter me referenca nga filma si Terminator.

Që të kuptojmë pse shqetësohemi dhe frikësohemi, duhet të kuptojmë inteligjencën si koncept politik – dhe, në veçanti, historinë e saj të gjatë si racionalja për dominim.

Termi ‘inteligjencë’ vetvetiu nuk është se ka qenë përdorur nga filozofët anglisht-folës. Po ashtu nuk është se ka një përkthim direkt si fjalë prej gjermanishtes apo greqishtes antike.

Por kjo nuk do të thotë se filozofët nuk kanë qenë të interesuar në të. Ata, në fakt, kanë qenë të obsesionuar me të, ose thënë më saktësisht me një pjesë të saj: arsyen apo racionalitetin.

Termi ‘inteligjencë’ ja ka arritur ta eklipsojë atë (racionalitetin) në diksursin publik dhe politik, vetëm pas shfaqjes së shkencës relativisht të re të psikologjisë, e cila ‘inteligjencën’ e proklamon si eksluzivisht të saj.

Edhe pse sot në shkolla jepet një kuptim më i gjerë i inteligjencës, arsyeja (racio) mbetet bërthamë e saj. Pra, kur flas për rolin që inteligjenca ka pasur historikisht, dua të përfshij edhe këtë ‘stërgjysh’ të saj.

Historia e inteligjencës fillon me Platonin. Në të gjitha shkrimet e tij, mendimi merr rolin kryesor, duke deklaruar (përmes Sokratit) që jeta e paekzaminuar nuk ia vlen të jetohet.

Platoni ngrihet nga një botë e fundosur në mite dhe misticizëm dhe proklamon diçka të re: që e vërteta për realitetin mund të arrihet vetëm racionalisht; ose atë vetëm nëpërmjet asaj që ne sot e quajmë ‘aplikimit të inteligjencës’.

Kjo e bën atë që të konkludojë te vepra e tij ‘Shteti’, që sundimtari ideal është ‘Mbreti filozof’, se vetëm filozofi (i dituri) mund të rregullojë rendin e gjërave. Pra, kështu ai e ngriti idenë se vetëm të mençurit duhet të udhëheqin mbi të tjerët, sipas asaj çka është një meritokraci intelektuale.

Kjo ide në atë kohë ishte revolucionare. Athina kishte eksperimentuar demokracinë, sundimin prej popullit – por që të ishin pjesë e këtij ‘populli’ duhej të ishin qytetar meshkuj, dhe jo domosdoshmërisht inteligjentë.

Në vende të tjera, klasat qeverisëse ishin elita të trashëguara (aristokraci), ose ata që besonin që kishin instruksion hyjnor (teokraci), ose ata që ishin më të fortët (tirani).

Ideja e re e Platonit pati impakt tek intelektualët, duke përfshirë nxënësin e tij Aristotelin. Aristoteli ishte gjithmonë një mendimtar më praktik dhe taksonomik. Ai e morri nocionin e primatit të mendjes dhe e përdori që të themelojë një hierarki shoqërore që ai besonte se ishte natyrale.

Në veprën e tij ‘Politika’, ai shprehet: “Që disa duhet të sundojnë, e të tjerët të jenë të sunduar, është jo vetëm e domosdoshme, por edhe e përshtatshme; që nga lindja e disave, disa lindin për nënshtrim, disa për udhëheqje”.

”Çka e bën udhëheqësin të jetë i veçantë është se ai ka elementin racional. Njerëzit e arsimuar e kanë këtë më së shumti dhe duhet të sundojnë edhe mbi gratë – edhe mbi ata meshkuj të cilët në punën e tyre përdorin trupin dhe janë për nga natyra të nënshtruar.”

E në nivelin e fundit të kësaj hierarkie janë kafshët, të cilët nuk mbartin asnjë element racional, sipas Arisotelit.

Pra, që nga fillimi i filozofisë perëndimore, inteligjencën e gjejmë të identifikuar me mashkullin e shkolluar evropian.

Kjo shndërrohet në argument për të drejtën e sundimit mbi gruan, klasat e ulëta, popujt e pacivilizuar dhe kafshët. Gjersa Platoni argumentonte për përparësinë e mendjes dhe e vendosi atë në një utopi të paarritshme, vetëm një gjeneratë më vonë, Aristoteli e paraqet sundimin e njeriut i cili mendon, si gjëja më e qartë dhe e natyrshme.

Duhet të themi se, për më shumë se 2 mijë vjet pikëpamjet e këtyre dy mendimtarëve janë ende me ne.

Filozofi dhe konservatori australian, Val Plumwood, pohon se gjigantët e filozofisë greke na kanë dhënë një seri me dualizma të ndërlidhura që vazhdojnë të jenë në mendjet tona.

Kategoritë opozitare si i inteligjent/budalla, racional/emocional, trup/mendje, janë të lidhura brenda apo jashtë me kategoritë e mashkull/femër, i civilizuar/primitiv, njeri/kafshë.

Këto dualizma nuk janë neutrale për nga vlerat, por shtrihen në një dualizëm edhe më të gjerë, siç shprehet edhe Aristoteli: ajo e dominimit/nënshtrimit, pronarit/skllavit.

Së bashku, ata krijojnë marrëdhënie të dominimit, si patriarkalizmi apo skllavëria dhe si të tilla shfaqen sikur të ishin rend natyral i gjërave.

Filozofia moderne fillon me arç-dualistin, Rene Descartes. Njohja (aspekti konjitiv) për Descates-in ishte themeli njerëzor.

Ai reflektoi në mbi më shumë se një mijëvjeçar teologjie të krishtere, e cila inteligjencën e shihte si cilësi të shpirtit, një shkëndijë e hyjnores e rezervuar vetëm për njeriun i cili ishte i krijuar sipas shëmbëlltyrës së Zotit.

Descartes e shihte natyrën si diçka që nuk mbart ‘mendje’, pra edhe të pavlerë nga aspekti vleror – e cila në një mënyrë e legjitimoi shtypjen e specieve tjera.

Ideja, se inteligjenca e përcakton njerëzimin, dominoi edhe gjatë epokës së Iluminizmit.

Kanti, filozofi i moralit më me ndikim që nga koha antike, këtë ide e përqafoi me entuziazmin më të madh. Për Kantin, vetëm krijesat që kanë arsye ose mendje, mund të kenë qëndrim moral.

Qeniet racionale mund të quheshin persona dhe ishin qëllime në vetvete. Qeniet të cilat nuk janë racionale, në anën tjetër kanë vetëm “…vlerë relative si mjete, dhe i quajmë gjëra”. Me to mund të bëjmë ç’të duam.

Sipas Kantit, qenia e arsyeshme – që sot do ta quanim qenie inteligjente – ka vlerë pafundësisht më të madhe dhe dinjitet, kurse ajo e paarsyeshmja ose jo-inteligjentja nuk ka fare.

Argumentet e tij sigurisht janë shumë më të sofistikuara, por në thelb ai arrin në po ato konkluzione të Aristotelit: ka mjeshtra natyralë dhe të nënshtruar natyralë dhe inteligjenca është ajo që e bën këtë ndarje.

Kjo mënyrë e mendimit u zgjerua dhe u shndërrua në bërthamë të logjikës kolonialiste. Argumentet ishin të tilla: njerëzit që nuk janë të bardhë janë më pak inteligjentë; ata nuk janë të kuaëifikuar të sundojnë veten dhe tokat e tyre.

Ishte pra plotësisht legjitime – edhe detyrë, barrë ose obligimin i njeriut të bardhë – përvetësimi i territoreve të tyre. Disa herë këta popuj të kolonizuar konsideroheshin si ‘më pak njerëzorë’ dhe nuk gëzonin një qëndrim moral të fortë.

Logjika e njëjtë aplikohej edhe për gratë të cilat konsideroheshin shumë të ndjeshme, gjë që i disfavorizonte ato për ti shijuar privilegjet që i takonin ‘mashkullit racional’.

Në shekullin e 19-të në Britani, gratë ishin më pak të mbrojtura me ligj se sa kafshët shtëpiake, siç tregon edhe historianja, Joanna Bourke, në Birkbeck University of London.

Sir Francis Galton zakonisht konsiderohet të jetë krijuesi i psikometrisë, shkencës së matjes të inteligjencës. Ai ishte frymëzuar nga Origjina e Llojeve e Darwin-it. Galton besonte se aftësia intelektuale ishte e trashëgueshme dhe se mund të rritej përmes shumimit selektiv.

Ai vendosi të gjejë në mënyrë shkencore arritjen e identifikimit të anëtarëve më të aftë të shoqërisë dhe t’i inkurajojë ata të shumohen me njëri tjetrin. Ata më pak të aftë intektualisht duhej të shkurajoheshin nga riprodhimi, ose edhe të ndaloheshin, për hir të llojit njerëzor.

Kështu eugjenika dhe testi i inteligjencës lindën së bashku. Në dekadat e ardhshme, numra të mëdha grash në Evropë dhe Amerikë u sterilizuan me forcë sepse kishin shënuar pak pikë në teste të tilla – 20 mijë vetëm në Kaliforni.

Shkallët e inteligjencës janë përdorur për të justifikuar akte të tmerrshme të barbarizmit në histori. Por sundimi i ‘racios’ gjithmonë ka patur kritikët e saj.

Që nga David Hume e deri te Friedrich Nietzsche e Sigmund Freud, përmes postmodernizmit, ekzistojnë shumë tradita filozofike që e sfidojnë nocionin se jemi aq inteligjent sa mendojmë ose besojmë, ose edhe që inteligjenca është virtyti më i lartë.

Meritokracia e inteligjencës gjithmonë ka qenë vetëm një aspekt i vlerës shoqërore – edhe pse me ndikim jashtëzakonisht të madh.

Pranimi në disa shkolla dhe profesione, si ajo e UK Civil Service, bazohet në teste të inteligjencës, por sfera të tjera theksojnë cilësi të ndryshme si kreativitetin ose frymën e ndërrmarësit.

Dhe edhe pse shpresojmë se zyrtarët tanë publikë janë të zgjuar, ne jo gjithmonë zgjedhim politikanë të mençur.

Përveç se të kritikojnë hierarkinë e inteligjencës, kritikë të shumtë kanë fokusuar kritikën e tyre ndaj sistemit që e lejon vetëm mashkullin e bardhë, elitar, të ngritet në maja të hierarkisë.

Testi 11-Plus që unë kam bërë është interesant, një shembull i diskutueshëm një sistemi të tillë. Qëllimi i tij ishte të identifikonte të zgjuarit e rinj, pjesë nga të gjitha klasat dhe besimet.

Por në realitet, ata që e kaluan testin vinin jo propocionalosht  prej sferave me burime më të mëdha, klasës së mesme të bardhë, anëtarë të cilët e rikonfirmonin pozicionin dhe avantazhet e tyre.

Pra, kur reflektojmë mbi idenë e inteligjencës që ka qenë përdorur për të justifikuar privilegjin dhe domimin për më shumë se 2 mijë vjet në histori, nuk është çudi që prespektova e afërt e robotëve super të mençur na frikëson.

Që nga filmi 2001: A Space Odyssey dhe filmat Terminator, shkrimtarët kanë fantazuar për makina të cilët ngriten kundër nesh. Tani e dimë arsyen pse.

Nëse kemi besuar se pozitat më të larta në shoqëri u takojnë më të mençurve, atëherë sigurisht se e shohim veten të mundur nga robotë më të mençur.

Nëse e kemi absorbuar idenë se ata që janë më inteligjentë mund të kolonizojnë ata që janë më pak inteligjentë, si ide të drejtë, atëherë është e natyrshme që frikësohemi nga skllavërimi prej krijesave super të mençura.

Nëse e justifikojmë pozicionin tonë të pushtetit dhe pasurisë si pasojë e intelektit, është e kuptueshme që e shohim Inteligjencën Artificiale si superiore, dhe si një kërcënim ekzistencial.

Kjo narrativë e privilegjit mund të shpjegojë, siç edhe Kate Crawford na kujton, se pse frika nga AI (inteligjenca artificiale) është dominante në Perëndim.

Grupe të tjera të popujve kanë mbijetuar një histori të gjatë nën dominim nga superiorë të vetëshpallur, dhe janë ende duke luftuar kundër shtypësve të tyre.

Të bardhët, nga ana tjetër, janë mësuar të kenë qenë në krye të gjërave.

Ata kanë çfarë të humbasin nëse entitete të reja arrijnë të shkëlqejnë në aspekte apo në fusha të tilla që e kanë justifikuar superioritetin mashkullor dhe racor të tyre.

Nuk dua të sugjeroj se frika ose ankthi ynë ndaj Inteligjencës Artificiale është i pabazë. Ka rreziqe të mëdha të shoqëruara me përdorimin e AI-së së avancuar (si dhe potenciale përfitimi të mëdha).

Por të qenit i shtypur nga robotët në atë mënyrë, siç kanë qenë, për shembull, vendasit indigjenë australianë nga kolonialistët evropianë nuk futet në listën tonë.

Ne më shumë duhet të frikësohemi se çka njerëzit mund të bëjnë me AI-në, se sa çka mundet AI-ja të bëjë me vetveten.

Ne njerëzit, më shumë kemi tendenca të përdorim sisteme inteligjente kundër njëri tjetrit, ose të bëhemi plotësisht të varur nga to.

Sikur në fabulën e nxënësit të magjistarit, nëse AI-të shkaktojnë dëme, është sepse ne me qëllime të mira, por të pa menduara mirë, mund të shkaktojmë dëme me to.

Budallallëku natyral, e jo inteligjenca artificiale, janë rreziku më i madh.

Është interesante të spekulojmë se si do ta shihnim shfaqjen e AI-së po të kishim të tjera pikëpamje mbi inteligjencën.

Platoni besonte se filozofët duhej të binden që të bëhen mbretër, pasi ata më shumë preferojnë kontemplimin se sa udhëheqësinë ndaj njerëzve.

Tradita të tjera, sidomos ato të Lindjes, e shohin personin inteligjent si i tillë që tallet me kurthet e pushtetit dhe i deklaron të kota, i cili tërhiqet nga vuajtjet  që vijnë nga të qenit pushtetar.

Paramendoni sikur pikëpamje të tilla të shtriheshin gjithandej: po të mendonim se më inteligjentët janë njerëz të cilët nuk pretendojnë të sundojnë, por ata të cilën tërhiqen në largësi nga shoqëria për të kontempluar, të çlirohen nga dëshirat e botës; ose që më të mençurit janë ata të cilët kthehen ta shpërndajnë këtë paqe dhe iluminizëm.

A do të kishim më frikë nga robotë më të mençur se ne?

Stephen Cave është drejtor ekzekutiv dhe studiues në Qendrën e Leverhulme-it për Ardhmërinë e Inteligjencës në Universitetin e Kembrixhit. Si filozof profesionist ai ka shërbyer gjithashtu edhe si diplomat britanez, dhe ka shkruar gjerësisht për tema filozofike dhe shkencore, përfshirë: The New York Times, The Atlantic, Guardian dhe të tjerë.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com