Leibniz dhe përçarja politike e Evropës

Një komb është ose i fortë ose i dobët. Një vend ose është guximisht i pavarur ose në mënyrë frikacake i varur. Ose jeni ndjekës të kësaj apo të asaj shkolle.

Ndryshe nga shumë filozofë dhe politikanë, polimati gjerman Gottfried Wilhelm Leibniz i rezistonte kategorizime të këtilla të kundërta. Në nivelin më të thellë të realitetit, ai mendonte se bota qeveriset nga një “harmoni universale” që ndërlidh gjithçka me gjithçka. Ky unitet metafizik, mendonte ai, nuk vjen si rezultat i heqjes ose shtypjes së dallimeve. Por në fakt konsiston në “proporcionin e identitetit me diversitetin”.

Kjo i bie që, aq më shumë llojllojshmëri e gjërave që ekzistojnë së bashku në një mënyrë të unifikuar, aq më e madhe harmonia mes tyre. Pra, nuk duhet të mohojmë e as të frikësohemi nga dallimet, por t’i festojmë ato. “Harmonia është unitet në multiplicitet”, mendonte Leibniz.

Ky botëvështrim gjthpërfshirës ishte edhe vizioni i tij për Evropën, një çështje e rëndësishme në kohën e Leibniz-it po aq sa edhe sot. Shpërthimi i Reformacionit Protestan 100 vjet para kohës së Leibniz-it, kishte thyer konsensusin mijëvjeçar të Kristendom-it (Evropës).

Luftat fetare që pasuan u zgjidhën pjesërisht në vitin 1648, kur një seri traktatesh të njohura si Paqja e Vestfalisë i riformësuan konturet e Evropës Qendrore.

Në të njëjtën kohë në Francë po ngritej koncepti i “sovranitetit”. Kjo ishte ideja që shteti duhe të ketë autoritet suprem politik dhe fetar mbi një territor të caktuar, mbështetur nga ushtrimi i vetëm legjitim i forcës shtrënguese. Sovraniteti shtetëror e kapërceu sistemin feudal, ku kontrolli politik, dominimi fetar, pushteti ushtarak dhe proceser gjyqësore ushtroheshin nga aktorë të ndryshëm në lidhje me zona të shumta dhe të mbivendosura të territorit.

Por ngritja e shtet-kombit solli me vete edhe njëfarë absolutimzmi ekspansionist, të cilën e kundërshtonte Leibniz-i. Në Francë, Louis XIV kishte centralizuar pushtetit në oborrin e tij të Versajës. Ai dëboi të gjithë komunitetin kalvinist në emër të uniformitetit fetar dhe dërgoi ushtritë e tij për të pushtuar territoret fqinje në mënyrë që të zgjeronin gjurmët e kombit.

Fuqitë e tjera evropiane vështruan. Të hezitosh në imitimin e këtij përqendrimi të ri të pushtetit, me sa dukej, do të thoshte të dënosh vendin tënd me disfatë ose aneksim.

Në Perëndim, dinastia e Bourbon-ëve forcoi kontrollin e saj në Evropë duke pretenduar kurorën spanjolle dhe duke konsoliduar zotërimet e saj të përhapura në Itali, vendet e ulëta dhe Amerikat.

Britania doli nga anarkia e luftërave civile si një Mbretëri e vetme e Bashkuar, përmes bashkimit të kurorave të Anglisë dhe Skocisë nën Mbretëreshën Anne në 1707.

Në veri, Suedia vendosi pozicionin e saj si një fuqi perandorake në botën baltike, ndërsa në lindje dhe në jug, Perandoria Osmane i shtyu ushtritë e saj deri në Vjenë. Pra, krijimi i shteteve dhe pohimet e tyre gjithëpërfshirëse me sovranitet kombëtar, u bënë shpejt normë në pjesën më të madhe të Evropës Perëndimore.

Nën hijen e këtyre luftimeve, Leibniz reflektoi se si mund të ishte e mundur për të ruajtur harmoninë brenda një Evrope të përbërë nga qytete dhe principata të ndryshme gjysmë të pavarura, me besnikëri të mbivendosura ndaj emërtimeve të ndryshme të krishtera. Ai mori vendimin e kundërt për të mbështetur një strukturë shumë më të vjetër dhe më të rëndë në zemër të Evropës: Perandorinë e Shenjtë Romake.

Në një epokë në të cilën shtet-kombet ishin në ngritje, ishte e lehtë të shihej Perandoria si një anakronizëm i pashpresë. Një shekull më vonë, Volteri përqeshi se ky institucion dikur i madh nuk ishte as Perandori, as e Shenjtë, e as Romake. Ajo i kishte rrënjët në Mesjetën e hershme, kur mbreti frank Karli i Madh u kurorëzua Perandor nga Papa, duke bashkuar pjesë të mëdha të Evropës Perëndimore dhe Qendrore nën një flamur.

Deri në vitin 1648, Perandoria u sundua lirshëm nga Habsburgët e Vjenës dhe kishte humbur pjesë të konsiderueshme të territorit të saj të mëparshëm. Megjithatë, ai mbeti i vetmi subjekt i madh politik në Evropë, në të cilin të tre rrëfimet kryesore të krishtera – katolike, luterane dhe kalviniste – nuk u toleruan thjesht si pakica, por e kishin ligjërisht të garantuar të drejtën për të praktikuar fenë e tyre me mbrojtjen e plotë të ligjit.

Disa Perandorinë e shihnin si përbindësh me shumë koka, thënë në fjalët e teoricienit politik dhe historianit gjerman, Samuel Pufendorf. Por për Leibniz, Perandoria mbeti më e dëshirueshme sesa kombet homogjene të rrëfimit. Ai ishte një ideal federal, një ‘shtet i përbërë’ që kombinonte sovranitetin gjeografik partikularist me një lloj autoriteti të ndryshëm për organizmin në tërësi.

Princat, me përkatësi të ndryshme fetare, do të gëzonin “epërsi” në territoret e tyre, por mund të mblidheshin në një entitet mbikombëtar që do të kujdesej për mirëqenien e përgjithshme të Perandorisë. Në këtë mënyrë, sovraniteti mund të lidhet me sfera të ndryshme të veprimtarisë, varësisht nëse çështja kishte të bënte me mirëqenien e veçantë të një territori ose mirëqenien e Perandorisë. Vendimet mund të merren nga një këshill federal, i pajisur me një ushtri federale dhe një thesar federal.

Kjo besnikëri e ngushtë e principatave gjysmë të pavarura ishte, për Leibniz-in, mënyra më e mirë për të mbrojtur autonominë e territoreve më të vogla nga kërcënimet e fqinjëve të tyre më të mëdhenj dhe më agresivë. Leibniz besonte se Evropa e tij pluraliste mund të mbante nën kontroll impulset grabitqare dhe absolutiste. Do të krijonte një ekuilibër midis fuqive të ndryshme, do të promovonte një axhendë të përbashkët politike për ‘të mirën e përbashkët’ dhe do të ruante autonominë dhe diversitetin e komuniteteve të vogla, të mesme dhe të mëdha.

Por nocioni i Leibniz për “unitetin në multiplicitet” nuk arriti kurrë konsensus gjatë jetës së tij. Ai i shkroi vazhdimisht Perandorit të Shenjtë Romak, duke ofruar të kodifikonte idealet e tij për Perandorinë, por memorandumet dhe propozimet e tij të hollësishme nuk patën sukses. Një shekull pas vdekjes së Leibniz më 14 nëntor 1716, Perandoria vetë u mund nga ushtria e Napoleonit në 1806, duke krijuar një epokë të re të nacionalizmit të pakapërcyer.

Pjesërisht si pasojë, idetë kozmopolite u zbehën. Evropianët për breza të tërë u identifikuan në kontrast me njëri-tjetrin, garues në një lojë me shuma zero për dominim, duke krijuar kushtet për dy luftëra brutale botërore. Për disa dekada të shkurtra pas Luftës së Dytë Botërore, vizioni internacionalist i Leibniz duket se zuri vend midis kombeve që do të bashkoheshin në Bashkimin Evropian (BE). Por shekujt e formimit të identitetit kanë ngulitur impulsin nacionalist në shumicën e kulturave evropiane – dhe krizat e Evropës bashkëkohore kanë qenë të mjaftueshme për ta rizgjuar atë.

Me largimin e Mbretërisë së Bashkuar (Brexit), një Volter i ri mund të thotë se BE-ja nuk është as e Bashkuar e as Evropain. Ekuilibri i fuqisë midis vizioneve federaliste dhe absolutiste të sovranitetit po ndryshon dukshëm. Por pikëpamja Leibnizian ruan mbështetësit e saj pasionantë.

Ëndrra e Leibniz-it për një “unitet politik në shumëllojshmëri” që synon “të mirën e përbashkët” mbetet për shumë njerëz një ideal shumë më bindës sesa tërheqja drejt shteteve kombëtare konkurruese.

Përkthyer dhe përshtatur nga artikulli ‘What would Leibniz say about the schisms in Europe today’ i profesoreshës së filozofisë Maria Rosa Antognazza.