11 shtatori nuk ishte vetëm ai që shpalli fillimin e një shekulli nën dhunë dhe frikë, të shënuar nga shembja e Kullave Binjake.
11 shtator kishte edhe në 1973, pesëdhjetë vjet më parë.
Ishte një kohë ndryshe nga kjo, kohë për të cilën nuk është e drejtë të jesh nostalgjik.
Koha e Luftës së Ftohtë, e botës së ndarë në blloqe, e lirisë dhe e të drejtave të njeriut të shkelura.
Kjo është arsyeja pse përvoja e Salvador Allendes dukej si një anomali.
Një forcë e krahut të majtë, e udhëhequr nga një socialist, kishte fituar shumicën e votave në zgjedhjet e vitit 1970 dhe filloi një përvojë inovacioni të fortë në një vend të rrethuar atëherë nga diktaturat ushtarake: Brazili, Uruguai, Bolivia, Paraguai.
Mënyra demokratike
Një marksist, si Allende, shkoi të Qeverisë vendin e tij duke ndjekur rrugën demokratike.
Jo me një revolucion të dhunshëm, por me pëlqimin e votuesve.
Dhe në një zonë të botës që i nënshtrohet fuqishëm ndikimit amerikan.
Allende ishte me të vërtetë një demokrat, ai kurrë nuk mendoi përdorimin e forcës për të siguruar pushtetin dhe gjithmonë deklaroi se pluralizmi dhe liritë, si respekti për institucionet demokratike, ishin thelbi i konceptimit të tij politik.
Reforma dhe gabime
Në maj të vitit 1972 ai tha se “lufta e qëndrueshme për të hapur rrugën për demokracinë ekonomike dhe për të fituar liritë sociale është kontributi më i madh në zhvillimin e sundimit demokratik në këtë fazë të historisë sonë”.
“Arritja e saj në të njëjtën kohë me mbrojtjen e lirive publike dhe individuale dhe zhvillimin e parimit të ligjshmërisë është sfida historike me të cilën përballen të gjithë kilianët”.
Rruga e Allendes u shënua nga reforma të mëdha, të pamendueshme më parë për një vend të Amerikës Latine.
Për sa i përket të drejtave sociale, të gjithëve u garantohej çdo ditë gjysmë litër qumësht, u rregullua çmimi i bukës, u garantua një pagë minimale ditore, u vendos pjesëmarrja e punëtorëve në bordet drejtuese të kompanive ku ata punonin dhe një plan shkrim-leximi.
Në rrafshin e të drejtave civile, shkurorëzimi u fut, me disidencën e Kishës.
Në nivelin financiar dhe ekonomik, qeveria hasi vështirësitë më të mëdha.
Nacionalizimat pësuan një përshpejtim të fortë në të gjithë sektorët dhe kjo u shoqërua me një ikje kapitali, një rritje të inflacionit.
Dhe këto shtetëzime, veçanërisht në prodhimin e bakrit, përfunduan duke tërhequr reagimin e establishmentit amerikan e duke krijuar terrenin për mbështetjen e grushtit të shtetit nga administrata e Nixon, e demonstruar tani nga dokumentet e publikuara nga Departamenti i Shtetit.
Edhe Allende mund të ketë bërë gabime dhe gjithashtu mund të jetë përkulur para kushtëzimit të forcave ekstremiste.
Por sot kjo nuk është dita e shqyrtimit historik të një eksperience, e cila, megjithatë, të mos harrojmë, e pati dy herë komoditetin e mazhorancës elektorale.
Në fakt, në vitin 1973, pas viteve të para të Qeverisjes, koalicioni i majtë fitoi gati tetë për qind në krahasim me konsultimet në të cilat Allende ishte zgjedhur president.
Dhe ishte vetëm gjashtë muaj para grushtit të shtetit.
Humbje e pashmangshme?
A ishte e pashmangshme humbja e Allendes, e Unitetit Popullor dhe e rrugës kiliane drejt socializmit?
A ishte radikalizimi i procesit nga sektorë të së majtës ekstreme që shkaktoi grushtin e shtetit?
A duhej zgjeruar baza e atij eksperimenti politik për të përfshirë Demokracinë Kristiane?
A duhej të kompensoheshin kompanitë amerikane kur u shtetëzuan?
Këtyre pyetjeve mund t’u shtohen edhe shumë të tjera dhe përgjigjet e njerëzve nga të dyja anët janë të shumta.
Megjithatë, faktet na tregojnë se e djathta kiliane, para se Allende të merrte detyrën, ishte përpjekur ta parandalonte me mbështetjen e Shteteve të Bashkuara.
Kështu shkruan me të drejtë ambasadori kilian, Fernando Ayala.
Historia do të jetë gjykatësi.
Por duke kujtuar 11 shtatorin, po flasim për diçka më të rëndësishme, diçka që ka të bëjë me vlerat themelore të bashkëjetesës njerëzore.
Atë ditë një grusht shteti ushtarak, me bombardime ajrore mbi pallatin presidencial, ndryshoi një regjim të zgjedhur në mënyrë demokratike.
Që nga ajo ditë filloi një gjueti sistematike dhe çnjerëzore për kundërshtarin, me dhjetëra mijëra të arrestuar, torturuar dhe vrarë.
Salvador Allende presidenti i zgjedhur lirisht i Kilit i dha fund jetës.
Kishte më shumë se tre mijë viktima të grushtit të shtetit dhe persekutimeve të mëvonshme.
Lumi, e torturuar dhe e vrarë
Një ditë shtatori 1974 u gjet trupi i një vajze, Lumi Videla, militante, e cila ishte arrestuar dhe torturuar për një muaj e gjysmë.
E vranë dhe e hodhën në kopshtin e rezidencës diplomatike italiane për të thënë në mediat e kontrolluara nga regjimi se Videla kishte vdekur gjatë një orgjie në ambasadë.
Për brezin italian që ishin fëmijë në atë kohë, Kili u bë një vend mik.
Ishte mijëra kilometra larg, por ata ndjenin se ata djem të burgosur ishin vëllezërit e tyre.
Një brez i tërë, duke shtypur fletushka dhe duke organizuar koncerte, e bëri protestën kundër atij grushti të shtetit një arsye për ankorimin e përhershëm në vlerat e lirisë dhe të vetëvendosjes, aq të dobishme edhe në këto ditë në Ukrainë.
Kompromisi historik, Moro dhe Berlinguer
Dhe pikërisht nga ai grusht shteti lindi ideja e Moro dhe Berlinguer që, në botën e ndarë në blloqe, duhej të bashkëpunohej duke legjitimuar veten për të lejuar më pas alternimin në një sistem demokratik plotësisht të arrirë.
Por edhe ajo tentativë e papëlqyer nga sovjetikët dhe amerikanët, përfundoi me gjak.
Ariel Dorfman tregon se ditën kur u kthye demokracia në Kili, u organizua një demonstratë e madhe në stadiumin kombëtar në Santiago.
Ishte viti 1990.
Shtatëmbëdhjetë vjet më parë, në të njëjtat platforma, mijëra kilianë ishin ndarë dhe arrestuar nga regjimi i grushtit të shtetit të Augusto Pinochet.
Shumë prej tyre nuk do të ktheheshin kurrë në shtëpitë e tyre.
Atë pasdite, kristiandemokrati, Patricio Aylwin, presidenti i parë i demokracisë së rilindur kilian, shqiptoi frazën që ai vend i goditur donte të dëgjonte: Nunca más – kurrë më.
Muzikë në stadiumin e torturës
Përpara se të fliste, pati një heshtje emocionale në stadium dhe një pianist kishte interpretuar muzikën e Victor Jara, kantautorit që ishte ylli i sezonit Nueva Canción Chilena.
Jara u arrestua në ditën e grushtit të shtetit dhe u torturua për katër ditë.
Ata i thyen duart dhe i thanë të provonte të luante një nga këngët e tij.
Ai u vra nga një ruletë ruse, loja që argëtonte më shumë ata torturues.
Por tani, në Kilin e lirë, ai stadium quhet me emrin e tij.
Quhet Stadiumi Victor Jara.
Marrë nga “Corriere Della Sera”, përshtatur për Albanian Post
Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.
/Albanianpost.com
