The Times analizon veprën e Kadaresë – Kur Stalini telefononte Pasternakun dhe Kadarenë, diktatori Hoxha

Ismail Kadare, i cili do të bëhej romancieri dhe poeti më i njohur i Shqipërisë, lindi në qytetin e Gjirokastrës në vitin 1936. Njëzet e tetë vjet më parë lindi në të njëjtin qytet një tjetër djalë i vogël, i cili do të bëhej edhe më i njohur për Shqipërinë: Enver Hoxha.

Por ata nuk ndërvepruan deri në vitet 1960, kur një i ri Kadare mori një telefonatë misterioze. Ishte “xhaxhi” Enveri: diktatorit i kishte shijuar një poezi e Kadaresë.

Kadare rrëfen shkëmbimin në A Dictator Calls (Kur sunduesit grinden): “Ai tha se i kishte pëlqyer shumë. Unë u bëra shenjë njerëzve përreth meje që të heshtin, por nuk isha në gjendje të them asgjë tjetër përveç një faleminderit të tretë”.

Dhe kush nuk do ta kishte kapur? Ky ishte më shumë se thjesht një kompliment nga një fans i profilit të lartë. Ishte një sinjal jo shumë delikat se Hoxha po e mbante në sy këtë yll letrar në ngritje.

Gjatë dekadave të ardhshme, Kadaresë do t’i duhej të luante një vallëzim kompleks për të shmangur qëllimin për shkrimin e tij kontrovers, i cili satirizonte elementët qesharak të autoritarizmit.

Ai shmangu miratimin e censurës duke përdorur alegoritë për të fshehur kritikat ndaj shtetit. Por ndonjëherë ai i kalonte kufijtë: në vitin 1967 ai u internua në fshat për dy vjet. Në vitin 1990 u largua fare nga Shqipëria.

Kadare është tani një nga autorët më të dekoruar të Evropës. Ai fitoi çmimin e parë Man Booker International, si dhe çmime nga Austria, Rumania, Italia, Spanja, Izraeli, SHBA dhe Koreja e Jugut.

Ai është në Legjionin e Nderit Francez dhe i është kërkuar disa herë të bëhet President i Shqipërisë.

Kadare gjithashtu është nominuar për çmimin Nobel 15 herë – aq shumë, ka bërë shaka, saqë shumica e njerëzve supozojnë se ai tashmë e ka fituar atë.

Mungesa e shqetësimit të Kadaresë për humbjen e Nobelit mund të jetë më shumë për temën e librit të tij të fundit, A Dictator Calls.

Libri nuk ka të bëjë, siç e shihni, për bisedën e Kadaresë me Hoxhën, por për një telefonatë shumë më të famshme: bisedën tre-minutëshe midis Stalinit dhe Boris Pasternakut, me famë Doktor Zhivago.

Libri gjithashtu nuk është në të vërtetë një roman. Është më shumë si një kryqëzim mes kujtimeve, ditarit të ëndrrave dhe hetimit historik, në të cilin Kadare kalon nëpër versionet e raportuara të asaj që u tha gjatë telefonatës, me meditime mbi të vërtetën, krijimtarinë dhe tiraninë.

Gjithçka tingëllon pak konfuze, ndoshta edhe tolerante, dhe në një farë mënyre është. Një thirrje diktatori nuk është një lexim i lehtë, por eshtrat e zhveshur të telefonatës janë të njëjta në të gjitha raportet.

Stalini i telefonoi Pasternakut për ta pyetur se çfarë mendonte për arrestimin e kolegut të tij poet Osip Mandelstam. Pasternak, duke u përpjekur të shmangte arrestimin e tij, nuk iu afrua Mandelstamit. Stalini u zhgënjye nga Pasternaku dhe e mbylli telefonin.

Megjithatë, dallimet në raportim janë të dukshme. Në arkivat e KGB-së, për shembull, Stalini është i ashpër: “Mund të them se je një shok shumë i varfër, shoku Pasternak”.

Galina von Meck ishte ndoshta e dashura e Mandelstamit, kështu që nuk është për t’u habitur që ajo e përshkruan Pasternakun si një frikacak të ndyrë, i cili tha: “Ti e di më mirë, shoku Stalin. Është në dorën tënde”.

Nga ana tjetër, gruaja e Pasternak, Zinaida, pohoi se burri i saj “i kërkoi Stalinit të ndihmonte Mandelstamin dhe nëse ishte e mundur ta lironte”.

Në një moment ju filloni të pyesni veten se cili është qëllimi i kësaj loje në dukje skëterrë të pëshpëritjeve kineze. Por klima e pasigurisë që ndërton Kadareja me këtë telefonatë të shumëllojshme pasqyron pasigurinë e jetës nën sundimin autoritar.

Kur e vërteta vendoset nga një tiran, asgjë nuk është e qëndrueshme. Dhe pas vitesh fshehjeje të kuptimeve të tij nën tufa alegorike, është e natyrshme që Kadare të dëshirojë të diskutojë për marrëdhëniet midis shkrimtarëve dhe diktatorëve.

“Stalini ndoshta shpresonte që, sado krenarë të dukeshin këta shkrimtarë, do të përkulnin kokën njëri pas tjetrit, të gjithë pa përjashtim”, shkruan Kadare.

Por ai ishte një përjashtim. Është për t’u çuditur, në shumë mënyra, që ai është ende gjallë, sepse të gjitha kërcitjet e Pasternakut nuk e shpëtuan atë. Kur iu dha Nobeli për Doktor Zhivago, ai u denoncua, u detyrua ta refuzonte dhe u përzu nga shoqëria. Ai vdiq nga kanceri në mushkëri në shtëpinë e tij.

Kur Kadare të fitojë përfundimisht Nobelin, ai ka të ngjarë të mendojë për Pasternakun. Por ai meriton një fund më të lumtur – dhe po aq të gjerë lexues.

Ky libër nuk është vendi ku të fillojë me Kadarenë, por fansat e sprovuar do të magjepsen nga ky meditim shumë personal mbi rrethanat në të cilat, kundër gjasave, ai ende arriti të lulëzojë.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.