Si arriti Vjosa të ndezë shkëndijat e një lëvizjeje përtej saj?

Ujërat bruz të Vjosës, të kërcënuara prej dekadash nga digat tanimë shkëlqejnë pandërprerë nëpër peizazhet malore të Shqipërisë së Jugut.

Lumi, i sapo mbrojtur nga statusi i tij unik si “Park Kombëtar”, po nxit një lëvizje për të shpëtuar lumenjtë e tjerë.

Problemi se si të mbrohen më së miri lumenjtë i ka shqetësuar prej kohësh ruajtësit.

Historikisht, lumenjtë janë trajtuar si pjesë e mbrojtjes së tokës.

Por studimet tregojnë se lumenjtë nuk përfitojnë nga kjo qasje, pjesërisht sepse ato mund të rrjedhin brenda dhe jashtë zonave të mbrojtura dhe ndonjëherë edhe të kalojnë kufijtë.

Ajo që ndodh në skajin e pambrojtur të një lumi mund të ketë një ndikim të thellë në të njëjtin trup qindra milje larg.

“Për të mbrojtur një lumë, duhet të përqendroheni së pari te vetë lumi”, thotë për “National Geographic” Ulrich Eichelmann, një ekolog në Riverwatch me bazë në Vjenë, dhe një udhëheqës i “Save the Blue Heart of Europe”.

Ai dhe aktivistë të tjerë tani po marrin qasjen e tyre të parë të lumit në vendet e tjera të Ballkanit – rajoni i Evropës Juglindore me 11 vende që përfshin Bosnjë dhe Hercegovinën dhe Malin e Zi – ku beteja për të mbrojtur rrugët ujore të tjera të pacenuara nga presionet mjedisore po rritet.

“Ne duam që kjo lloj mbrojtjeje lumi të jetë rregull dhe jo përjashtim”, thotë Eichelmann.

Çfarë duhet për të shpëtuar një lumë

Megjithëse ujërat e ëmbla mbajnë pjesën më të madhe të jetës, lumenjtë, liqenet dhe ligatinat janë mesatarisht më të degraduara se ekosistemet detare dhe tokësore, tregojnë studimet.

Kjo, shpesh të nxitura nga digat që ndryshojnë rrjedhat e lumenjve dhe ndërpresin migrimin e peshqve.

Ndërsa lumenjtë evropianë në përgjithësi janë më të prekurit nga çdo kontinent, shumë në Ballkan mbeten relativisht të pacenuar, megjithëse janë planifikuar mijëra projekte hidroenergjetike.

Në një moment, ishin propozuar tetë diga në shtrirjen kryesore të Vjosës dhe dhjetëra të tjera në degët e saj.

Fushata për mbrojtjen e Vjosës, e cila gëzonte një mbështetje të madhe publike, përfshinte vite protestash, padish dhe presioni ndërkombëtar ndaj Shqipërisë për të hequr planet e digave.

Qeveria, e cila ka luftuar për të përmirësuar kushtet ekonomike në një nga vendet më të varfra të Evropës, ka rezistuar prej kohësh, veçanërisht pasi Shqipëria mbështetet pothuajse në hidrocentralet për energjinë elektrike.

Por kompania e jashtme me qendër në SHBA, Patagonia, e cila ka shpenzuar rreth një milion dollarë për fushatën “Vjosa”, thuhet se ka luajtur një rol të rëndësishëm për të bindur qeverinë se një park kombëtar do të ndihmonte në rritjen e industrisë së saj turistike.

“Kjo tregon se çfarë mund të bëjë shoqëria civile, qeveria dhe industria kur ne punojmë rreth një grupi të përbashkët qëllimesh”, thotë Ryan Gellert, CEO i Patagonisë, i cili është i vendosur në Ventura, Kaliforni.

Sipas Unionit Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN), statusi i parkut kombëtar të kategorisë II të Vjosës e mbron atë nga aktivitetet e dëmshme si ndërtimi i digave dhe nxjerrja e zhavorrit.

Përveç pellgut kryesor të lumit, ku jetojnë më shumë se 1 mijë e 100 lloje kafshësh, parku i ri përfshin tre degë të mëdha dhe do të mbulojë më shumë se 250 milje rrugë ujore, si dhe tokën menjëherë ngjitur.

Ka pasur disa hezitime midis konservatorëve për ta quajtur Vjosën parkun kombëtar të lumit të parë në botë.

Por James Hardcastle, i cili drejton programin e zonave të mbrojtura dhe të konservuara për IUCN në Gland, Zvicër, thotë se Vjosa përfaqëson “herën e parë që një sistem lumi është fokusi i parkut kombëtar”.

Lumenjtë premtues për të mbrojtur

Shumica e lumenjve në Ballkan janë aq të vlefshëm ekologjikisht sa duhet të jenë plotësisht jashtë kufijve për zhvillimin e hidrocentraleve, thonë konservatorët.

Midis tyre janë dy kandidatë për parqet kombëtare të lumenjve të ardhshëm – Una, që kalon kryesisht përmes Bosnjës dhe Moraça në Mal të Zi.

Ndërsa Una është shtëpia e një prej popullatave të pakta të shëndetshme të salmonit të Danubit, specia më e madhe e salmonit në Evropë, Moraça ushqen liqenin Scutari, liqenin më të madh në Ballkan dhe një vend të shenjtë jetik për shpendët.

Pavarësisht nga projektet e planifikuara të hidrocentraleve, basenet e të dy lumenjve mbeten kryesisht të paprekura dhe rrjeti i lumenjve kalon për qindra milje nëpër peizazhe mahnitëse.

Vladimir Topiç në Qendrën për Mjedisin në Banja Luka, Bosnje, thotë se statusi i ri i Vjosës “duhet të jetë fillimi i mbrojtjes së ngjashme për lumenjtë e tjerë në Ballkan”.

Drejtoresha evropiane e veprimit mjedisor të Patagonisë, Beth Thoren, thotë se kompania e saj planifikon të investojë 4.6 milionë dollarë për të ndihmuar në krijimin e më shumë parqeve të tilla në rajon.

Ka shumë lumenj atje që kanë nevojë urgjente për mbrojtje, por që mund të mos kualifikohen për statusin e parkut kombëtar të lumit të egër.

Njëra është Neretva, e cila rrjedh nëpër Bosnjë dhe Kroaci.

“Një park kombëtar i lumit të egër nuk do të funksiononte për Neretva, por kjo nuk do të thotë se nuk duhet të ketë mbrojtje”, thotë Eichelmann.

“Ka pjesë të lumit që duhen mbrojtur, qoftë edhe si park kombëtar”.

Më shumë?

Disa njerëz shpresojnë se ndryshimi i statusit të Vjosës, i shpallur më 15 mars nga kryeministri i Shqipërisë Edi Rama, do të frymëzojë përpjekjet për mbrojtjen e lumenjve të tjerë të pacenuar në mbarë botën.

Michele Thieme, shkencëtarja kryesore e ujërave të ëmbla për Fondin Botëror të Kafshëve të Egra në Washington, D.C., do të donte të shihte më shumë mbrojtje për disa nga lumenjtë më të mëdhenj në botë me rrjedhje të lirë.

“Parqet kombëtare tokësore”, thotë Thieme, “nuk mbrojnë gjithmonë lumenjtë që kalojnë nëpër to nga ndërtimi i digave”.

Një studim i vitit 2020, i autorizuar nga ajo, identifikoi të paktën 1 mijë e 249 diga të mëdha të vendosura brenda zonave të mbrojtura në botë, me më shumë se 500 diga të planifikuara ose në ndërtim në zonat e mbrojtura, shumë prej tyre në Ballkan.

Kjo është arsyeja pse emërtimi i Vjosës është kyç, thonë aktivistët, sepse mbron në mënyrë specifike lumin.

Por ata paralajmërojnë se mbetet shumë punë përpara se parku të bëhet funksional.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.