A duhet që filozofia të shprehë karakterin kombëtar të një populli? Filozofia “shkencore” e Bertrand Russell ishte një mburojë kundër nacionalizmit.
Në nëntor të 1914-tës, Bernard Bosanquet mbajti fjalimin përurues në seancën e 36-të të Shoqatës Aristoteliane. Një titan i vjetër i Idealizmit Britanez, Bosanquet e quajti ligjëratën e tij “Shkenca dhe Filozofia”.
Ishte një hedhje bombash mbi veprën, tashmë legjendare, të Bertran Russell-it “Njohja e Botës së Jashtme (1914)”, në të cilën Russell synoi të modelojë një metodë të re shkencore për filozofinë ku dhe bëri gjë fondamentale në filozofi analizën logjike të propozicioneve.
Ky stil logjiko-centrik do të përcaktonte atë që ne sot e njohim si filozofi analitike.
Pakënaqësia e parë e Bosanquet-it në lidhje me metodologjinë e Russell-it ishte, befasisht, politike.
Ai argumentoi që metodologjia ‘shkencore’ pashmangshmërisht do ta bënte filozofinë “kozmopolite për nga karakteri dhe të shkëputur nga cilësitë e veçanta nacionale”.
Pasi që logjika, por edhe shkenca në përgjithësi, nuk njohin kufizime politike apo kulturore, filozofia e Russell-it kurrë nuk do të mund të funksiononte si një shprehje e veçantë e shpirtit të një populli.
Ai mbante qëndrimin se “Filozofia, duke qenë si gjuha, arti, poezia, një produkt i tërësisë së njeriut, do të humbiste për nga thelbi i saj nëse do të largohej nga cilësitë kombëtare”.
Pra, idealizëm britanez për britanezët dhe idealizëm gjerman për gjermanët.
Komzpolitanizmi që Bosanquet e konsideron të jetë e fshehur në brendësinë e metodologjisë filozofike të Russell-it nuk ishte iluzion.
Dy javë para këtij sulmi të Bossanquet në Shoqatën Aristoteliane, Russelli kishte mbajtur një ligjëratë në Oksford e cila më vonë do të botohej me titullin “Mbi Metodën Shkencore në Filozofi”.
Sot e kujtojmë atë si një “thirrje për tu armatosur” nga ana e analizës logjike dhe sidomos aty Russell ritheksoi, në një mënyrë më të hollësishme, pikëpamjet metodologjike te “Njohja e Botës së Jashtme (1914)”.
Eseja e Russelli-it nuk ishte haptazi politike. Por, privatisht, Russell-i i kishte pohuar një kolegu të tij se ai fjalim “ishte pjesërisht i inspiruar nga neveria ndaj ksaj hallakame universale për “ndershmërinë” etë gjithë popujve prej kur kishte filluar lufta. Duket sikur esenca e virtytit është persekutimi, dhe më ka dhënë njëfarë neverie ndaj të gjitha nocioneve etike, të cilat është e qartë që po përdoren dobishëm për t’i justifikuar vrajset”.
Një kolegu tjetër, ai ja përshkroi ligjëratën si “të frymëzuar nga etja për gjak e profesorëve këtu dhe në Gjermani. E ligjërova në Oksford, dhe prodhoi të gjithë atë neverinë që unë shpresoja”.
Mund të duket e pazakontë ta gjejmë Russell-in duke folur për luftë dhe vrasje në lidhje me një ligjëratë – e sidomos – me një metodologji filozofike.
Por ne mund të shohim që këta shqetësime ngriten së paku në një pasazh në atë ligjëratë. Russell kishte ngritur një kontrast midis metodologjisë së tij shkencore dhe metodologjive të atyre të cilët inkorporojnë elemente të forta etike në filozofitë e tyre, duke i konsideruar këta të fundit si Auguri i Madh, një personazh nga një histori e cila i atribuohet filozofit Kinez Chuang Tzu.
Auguri i madh qartazi ndërton argumenti në shërbim të vetes për ti therrur derrkucët: këta kafshë duhet të jenë mirënjohëse që po therren sepse është ‘nder’ të ‘vdesin në mburojë lufte’.
Propozimi i Russell-it është që filozofitë etike nuk ofrojnë asgjë më shumë se këso lloj argumentesh në shërbim të vetes për të arsyetuar dhunën nacionaliste.
Për më tepër, Russelli e konsideronte edhe vet Bosanquet-in si një shembull tipik të moralistit metafizik të llojit të të cilëve ai donte ti mohonte. Në vete, Russell i referohej esesë si “Filozofët dhe Derrat”.
Ankthe të tilla politike kanë kuptim kur kujtojmë kohën kur ndodhën të gjitha këto. Sulmi i Bosanquet kishte ndodhur mu në mes të tërmetit të madh të hyrjes së Britanisë në Luftën e Madhe.
Ky tërmet nuk drodhi vetëm ushtarët në fushëbetejë. Po ajo lëkundi edhe intelektualët, dhe përgjithmonë do të ndërronte drejtimin e kërkimeve abstrakte të cilat mund të duken si të shkëputura nga shqetësimet e jetës së përditshme, si epistemologjia dhe metafizika.
Për Russell-in shkëndija kryesore e dhunës ishte ‘nacionalizmi’, dhe ai konsidernte so filozofia shkencore ishte një mjet për ta kundërshtuar.
Në kohën kur Bosanquet i ishte drejtuar Shoqatës Aristoteliane, vepra e tij “Teoria Filozofike e Shtetit (1899)” ishte ribotuar dy herë. Ajo vepër shpesh konsiderohet të jetë marka më e lartë e filozofive politike idealiste.
Për Bossanquet “Komb-shteti” ishte “komunitet suprem” dhe “burimi përfundimtar i autoritetit”. “Relacionet morale presupozojnë një jetë të organizuar”, dhe se një jetë e organizuar ishte e mundur vetëm nëpërmjet një komuniteti kombëtar.
Veçanërisht kjo qasje do të kritikohej gjatë Luftës së Parë Botërore në bazat se ajo i bën relacionet ndërkombëtare çështje anarkie, dhe një përkrahje idealiste e një shteti të fortë shihej si një mbështetje e nënkuptueshme e armiqësisë gjermane gjatë luftës dhe hyrjes së Britanisë në luftë.
Britania kishte hyrë në luftë katër muaj para sulmit të Bosanquet-it ndaj Russell-it, dhe pikëpamjet politike ishin të pashmangshme brenda Shoqatës Aristoteliane.
Presidenti i Shoqatës ishte “the Right Honourable Arthur Blafour”, ish-kryeministri konservator, një kontribues i rregullt i gazetave filozofike si ajo ‘Mind’. Balfour së shpejti do të bëhej Sekretari i Jashtëm i Britanisë, një pozitë që ai e mbajti gjatë tërë kohëzgjatjes së Luftës.
Në anën tjetër, Russelli publikisht ishte i asociuar me thirrjen për neutralitet të Britanisë. Vetëm sa ishte kthyer nga Universiteti i Harvardit në verën e 1914-tës ai kishte mbledhur mbi 60 nënshkrime të intelektualëve të shquar në Universitetin e Kembrixhit me një letër që i kërkonte Britanisë të qëndronte jashtë luftës.
E publikuar më 3 Gusht, ajo letër është apeli i vetëm i njohur nga ana e akademikëve.
Mbretëria e Bashkuar hyri në luftë të nesërmen. Nga fundi i javës, “Shtëpia e Bashkuar” kaloi “Aktin e Mbrotjes së Mbretërisë (DORA)”, e cila i kaloi qeverisë pushtete të gjëra mbi luftën – duke përfshirë edhe kontrollin mbi shtypin.
Në 1916, Russelli do të përjashtohej nga Trinity College, Cambridge, duke pësuar dënimin nga DORA (dhe pjesërisht falë një kampanje të udhëhequr nga një tjetër idealist Britanik, J M E McTaggart).
Russelli do të kalonte gjashtë muaj në burg për pacifizmit e tij të shprehur.
Historianë të kohëve të fundit kanë kritikuar filozofinë analitike për shkëputjen e tyre nga ngjarjet publike gjatë shekullit 20-të.
Disa nga eksponentët udhëheqës si W V Quine, janë akuzuar si ‘kukunë’ të mbyllur në metodologji që kishin dëshirë ti quanin apolitike, veçanërisht gjatë periudhës kur akademikët sulmoheshin për simpatitë e supozuara majtiste të tyre, si ajo e kohës së Joseph McCarthy.
Një kritik promiment (filozofi John McCumber) pati sugjeruar se, pasi që si sentimenti anti-gjerman në Britani në Luftën e Parë Botërore ishte i ngjashëm me sarkazmën iracionale të sentimentit anti-komunist gjatë viteve të McCarthy në SHBA, vetë themelimi i filozofisë analtike – duke përfshirë dhe punën e Russell-it – ishte i kontanimuar me një kuietizëm (qetësi-zëm) politik vetëshërbyes.
Por në fakt ajo i kthen gjërat mbrapa. Protesta kundër luftës e Russell-it ishte aq e gjerë sa që i kushtoi humbjen e punës, dhe për një kohë, lirinë e tij personale. Antidota e tij teorike për sarkazmat iracionale dhe sektariane në mes të kombeve Europiane ishte se si të dëshmon se logjika mund të funksiononte si gjuhë ndërkombëtare dhe të përdorej paanshëm, e çpasionuar dhe të gjykonte vendimet. Antidota e tij teorike ishte, me fjalë tjera, filozofia analitike.
Kontrasti me Bosanquet përsëri është instruktiv. Një pasazh i “Teorisë Filozofike të Shtetit” do të paralajmëronte sulmet e mëvonshme ndaj Russell-it.
Bossanquet kishte dekretuar “Idenë e një gjuhe universale” e cila, si “zëvendësim i gjuhëve kombëtare, …do të nënkuptonte një nivel të vdekur të inteligjencës te papërshtatshme për secilën mendje nacionale aktuale, shkatërrimin e letërsisë e poezisë”.
Ruselli sigurisht nuk pati për qëllim që logjika të bëhej gjuha e letërsisë e e poetikës, e aq më pak që ti shkatërronte ato praktika. Por ai kishte për qëllim që metodologjia e tij shkencore të rrëzonte atë koncepsionin e filozofisë si artikulim i një “mendjeje nacionale”.
Lidhja mes antinacionalizmit të Russell dhe metafilozofia e tij vjen e mprehtë në shkrimet e tij politike të asaj kohe. Në Prill 1915, ai përsëri ishte në ballafaqim me rolin të cilin filozofët po e luanin për të promovuar natcionalizmin:
“Lajbnici, duke i shkruar korrespondetit të tij francez në kohën kur Franca dhe Hanoveri ishin në luftë, shkraunte se “kjo luftë, në të cilën filozofia nuk ka asnjë interes”.
“Ne kemi ecur shumë që nga ajo kohë. Në kohët e sotme, filozofë, profesorë e intelektualë në përgjithësi turren t’i sigurojnë qeverive të tyre përkatëse shtrembërimet e tyre gjeniale dhe ato të pavërtetat e mprehta me të cilat bëjnë të duket sikur e mira është në këtë anë e gjithcka e ligë është në anën tjetër…Unë nuk mund të pranoj që njerëzit e shkolluar, duke e lënë veten të marrin anë të ngjyrojnë mendimet dhe fjalët e tyre, dhe të humbasin mundësinë ti shërbejnë njerzimit me shkollimin që ata kanë për vete. E vërteta, cfarëdo që të jetë, është e njëjtë në Angli, Francë, Gjermani, në Rusi edhe në Austri. Kurrë nuk do adaptoj veten në nevoja nacionale; në esencë të saj është neutrale”.
Sot, kur shohim një shpërthim të ri të nacionalizmit, ne jemi në një pozitë të vlerësojmë këmbënguljen e Russell-it për neutralitetin e së vërtetës jo thjesht si një banalitet.
Idealistët e kohës së tij ndoshta nuk kanë shkuar aq larg sa që edhe të mohojnë neutralitetin e së vërtetës, por ata qartazi e shihnin eksellencën filozofike si dicka veçanërisht e lidhur me kombësin e tyre.
Për Bosanquet-in dhe aleatët e tij Idealizmi Britanez nuk synonte vetëm që të arrinte tek e vërteta. Ajo synonte edhe të shprehte karakterin kombëtar të popullit britanez.
Russell-i shpesh është konsideruar edhe si dikush i cili synonte të fshinte etikën nga filozofia. Por ai përkrahte ndalesën e ‘Etikës’ nën një përshkrim të veçantë dhe të ngushtë të kësaj lëmie në një që do të rezononte me politikën e tij antinacionaliste. Krahasoni një citat të tij prej “Drejtësia në kohë lufte (1916)” me një pasazh nga vepra e tij “Mbi metodën shkencore në filozofi (1914)”
“Etika është esencialist prodhim i instikit të shoqërueshmërisë, themi, i instiktit për bashkëpunim me ata të cilën e formojmë një grup përkundër e atyre të cilët i përkasin grupit tjetër. Ata që i përkasin grupit tonë janë të mirët; ata që i përkasin grupeve kundërshtare janë të këqijë. Qëllimit që ndiqen nga grupi jonë janë qëllime të dëshirueshme, qëllimet që ndiqen nga grupi tjetër janë zullumqare. Subjektiviteti i kësaj situate nuk është e qartë për kafshën e shoqërueshme, e cila ndjen se parimet e përgjithshme të drejtësisë janë në anën e kopesë së tij. Kur kafsha arrin dinjitetin e metafizikanit, ajo shpik etikën si mëveshje e besimit të tij në drejtësinë e kopesë së tij”.
Në fakt, Russell-i zvhilloi edhe një teori etike të tij; ajo se çfarë më së shumti ai përjashtonte ishte qasja specifike e llojit të komunitarizmit që advokohej nga neo-hegelianë si Bosanquet-i, një qasje që Russelli e shihte si motor të sentimenteve nacionaliste që kishin shpërthyer në një luftë botërore.
Idealizmi nuk ishte forma metafizike e vetme që Russelli e shihte si të favorshme për nacionalizmin.
Ai gjithashtu ndoqi edhe filozofin francez Henri Bergson, si dhe Pragmatizmin në ShBA – që të dyja shënjestra të njohura për të.
Russelli e kishte sulmuar Bergsonin në një seri fjalimesh në pranverën e 1913-ës, të cilat ishin mbledhur si disa përgjigje në një libër të vogël të titulluar “Njohja jonë”.
Derisa Russelli kryesisht ishte i preokupuar me detajet e sistemit metafizik të Bergsonit, ai i bëri të qartë brengat politike të nënvizuara që në fillim. Ai e portretizoi Bergsonin si dikush që e shihte ‘veprimin’ të susksesshëm si qëllimin përfundtimar të filozofisë dhe kjo theksonte se veprimi pashmangshmërisht çonte në imperalizëm.
Bergsoni do të bëhej një nga intelektualët më me zë në thirrjen për përfshirje ushtarake në Luftën e Madhe. Në fakt dy javë pasi që Bosanquet-i dënoi kozmopolitanizmin e Russell-it, Bergsoni dha fjalimin e tij adresues presidencial në Akademinë e Shkenca Morale dhe Politike, e cila menjëherë u përkthye në anglisht si The Meaning of War (1915).
Armiqësia e Bergsonit – në kontradistinksion me advokimin për neutralitet të Russellit – është pasqyruar qartë në këto rreshta në hyrjen dhe përfundimit e librit:
“Ekzistojnë forma të zemërimit të cilat, me një kuptim të plotë të objekteve të tyre, sjellin forcën për të mbështetur dhe ripërtërirë fuqinë e tyre. Zemërimi ynë është i atij lloji. Ne duhet vetëm të shkëputemi nga kuptimi i brendshëm të kësaj lufte, dhe tmerri ynë për ata që e bënë këtë do të rritet. Për më tepër, asgjë nuk është më e lehtë. Pak histori dhe pak filozofi, kjo do të mjaftojë”.
“Forcës e cila e ushqen vetëm brutalitetin e saj ne ja hedhim si kundër saj vetëm atë që jashtë dhe përtej vetes kërkon principe të jetës dhe renovimit. Gjersa njëra gradualisht e shpenzon veten, tjetra vazhdimisht e rindërton veten. Njëra është duke u lëkundur, tjetra qëndron e padridhur. Pa frikë, forca jonë do të vrasë të tyren”.
Mbrojtësit e Bosanquet-it shpesh kanë pohuar se është keqleximi atyre që sugjerojnë se vepra e tij teorike e justifikon nacionalizmin, dhe unë nuk njoh asnjë dëshmi që ai në mënyrë aktive e ka promovuar militarizmin.
Por Bergsoni ishte skajshmërisht i zëshëm në ofrimin e mbrojteve emocionale dhe filozofike për veprim ushtarak të përbashkët gjatë Luftës së Madhe, dhe në njëfarë mënyre kjo edhe e shpjegon përshkrimin e Russellit se disa profesorë janë ‘të etur për gjak’.
Në Shkurt 1917, qeveria franceze edhe e dërgoi Bergsonin që personalisht të bisedojë me presidentin amerikan Woodrow Wilson që ShBA-ja të përfshihej në luftë.
Unë nuk dua të propozoj se Russell-i e kishte drejtësinë në anën e tij, dhe padrejtësinë e Bergsonit në anën tjetër. Duhet të mbajmë mend se Franca ishte para një pozite krejtësisht tjetër në hyrjen e saj në luftë.
Ajo ndan një kufi përafërsisht 450 kilometra me Gjermaninë. Ishujt britanikë janë dhe kanë qenë të izoluar nga uji nga një grindje e tillë kontinentale dhe shumë neutralistë e shihnin se vendi nuk do të fitonte gjë me dërgimin i ushtarëve.
Por më 3 gusht 1914, dita kur Russelli e bashkënënshkroi letrën që bënte thirrje për neutralitet u publikua, llogaritja e britanezëve u bë shumë më e ndërlikuar. Gjermanët i deklaruan luftë Francës dhe e lajmëruar qëllimin e tyre që të sulmojnë përmes Belgjikës, neutraliteti i të cilëve ishte garantuar nga Britania që nga Traktati i Londrës në 1839.
Gjermanët marshuan në Belgjikë të nesërmen, dhe britanezët u futën në luftë pas disa orëve, duke e respektuar traktatin dhe që të mbronin portet belge që lidhen drejtëpërdrejtë me Kanalet Angleze.
Pra, vendimi i britanezëve për hyrjen në luftë nuk ishte as iracional dhe as i paprovokuar; por ishte krejtësisht një llogaritje tjetër me atë që përballej Franca.
Mirëpo, prapëseprapë, advokimi i vazhdueshëm për neutralitet nga Russell-i thekson tendendcën e tij për qëllimin e zgjidhjeve pacifiste edhe për problemet më trishtuese ndërkombëtare.
Dhe kjo na sjell te Pragmatizmi. Russelli e kritikoi teorinë Pragmatiste të së vërtetës, dhe shpesh e përdori Pragmatizmin si model për ta kontrastuar me metodën e tij analitike.
Por marrëdhënia e tij me traditën amerikane është çështje më komplekse se ç’është vlerësuar.
Sepse, së pari, linja dukshëm pacifiste që Russelli e zhvilloi gjatë Luftës së Parë Botërore është drejtëpërsëdrejti e ndikuar nga William James-i, një nga arkitektët kryesorë të Pragmatizmit.
Pak para vdekjes së tij në 1910, James i dha dy adresa pacifizmit “Nënvizime në Banketin e Paqes” dhe “Ekuivalenti Moral i Luftës”, gjë që i kishte lënë mbresa të mëdha Russell-it. Pacifizmi i James-it nuk ishte ndërtuar mbi optimizma jorealë, por në një njohje të mirëfillë të etjes njerëzore për dhunë:
“E vërteta e hidhur është se njerëzit duan luftë. Ata këtë e duan gjithsesi: në vetvete; dhe ndaras nga cilado pasojë që rrjedhë nga ajo. Është buqeta e fundit e fishekzjarreve të jetës. Luftëtari i lindur e dëshiron të nxehtë dhe sot. Ata që s’janë luftëtarë e duan në prapavijë, dhe gjithnjë si një mundësi të hapur, që ta ushqejnë imagjinatën dhe ta mbajnë kënaqësinë e vazdhueshme”.
James-i propozonte t’i ndërrohej kahja pasionit njerëzor për dhunë nga njerëzit.
Në vend se të rekrutoheshin djem të rinj nëpër batalione, ai advokonte një ‘ushtri të formuar për mbrojte nga natyra’ ose diçka e formës së korpusit për shërbim kombëtar. Edhe pse Russell nuk e shihte këtë zgjidhje si zgjidhje e kënaqshme, ai në veprën e tij Why Men Fight (1917) shkroi se pohimi i James-it nuk mund të përmirësohej; dhe për aq sa jam në dijemi, ai është shkrimtari i vetëm që këtë problem e ka trajtuar në mënyrë adekuate.
James-i nuk ishte gjallë që të arrinte të shihte Luftën e Madhe. Por ai vinte nga një traditë familjare e progresizmit amerikan që ishte kozmpolitaniste, dhe internacionaliste për nga fryma.
Tridhjetë vjetë më i vjetër se Russelli, pacifizmi i James-it erdhi si pasojë e brengave të ekspaniozmit amerikan. Ai shpesh u ipte zë këtyre brengave në një gjuhë antinacionaliste që do të rezononte thellësisht me Russell-in. Konsideroni këtë pasazh të James-it te ‘Adresimi i çështkes filipineze’ (1903) në fjalimin e pestë vjetor në mbledhjen e Lidhjes Anti-Imperialiste në Boston:
“Virtyti politik nuk ndjek ndarje gjeografike. Ajo ndjek ndarjet e përjetshme brenda secilit vend mes atyre më animaleskë dhe atyre me intelektualë, mes tendencave të tory-v dhe atyre liberale, mes instinkteve xhingoizme dhe shtazore që dojnë të qeverisin me forcë dhe të posedojnë me brutalitet, dhe ndërgjegjeve kritike që beson në metoda arsimore dhe në rendin racional të së drejtës…Partia e madhe liberale, kozmopolitane, internacionale, partia e ndërgjegjes dhe inteligjencës anembanë botës, na ka fituar zemrat neve (ne, antiimperalistëve); dhe ne jemi thjesht sektori i saj amerikan, që vazdhojmë luftës kundër pushteteve të errësirës këtu, duke bërë pjesën tonë në kampanjën e gjatë për të vërtetën dhe të drejtën që duhet të jetë në të gjitha vendet, deri në fund. Le ti japim punës tonë gëzim, në këtë detyrë që nuk merr fund kurrë”.
Kështu James-i dhe Russell-i kishin të përbashkët kozmpolitanizmin dhe pacifizmin që është në kontrast të thellë me themelimin e të gjitha vlerave të Bosanquet-it përbrenda shtet-kombit, dhe me nacionalizmin e llojit “forca-jonë-do-ti-çkyej-forcat-tjera” të Bergsonit.
Përkthyer nga Albanian Post prej artikullit origjinal “The Politics of Logic” nga Alexander Klein, profesor i asocuar i filozofisë dhe drejtor i Qendrës për Studime të Bertrand Russell në McMaster University
Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.
/Albanianpost.com
