Zemërimi është ndjenja për të cilën duhet të mendojmë më së shumti. Zemërimi është çdo ditë me ne – në lidhjet tona personale, në punë, në autostradë – dhe shpesh, gjithashtu, në jetët tona politike.
Zemërimi është helmues, por edhe popullor. Edhe kur njerëzit kuptojnë tendencat shkatërrimtare të saj, ata megjithatë ende mbahen në të, duke e parë si ndjenjë të fuqishme, të lidhur me respektin ndaj vetes dhe burrërinë (ose, te gratë, si përligjje e pababarazisë gjinore).
Nëse reagon ndaj fyerjeve dhe keqbërjeve pa ndjenja zemërimi, perceptohesh si pakurrizor dhe i nëpërkëmbur.
Kur njerëzit të bëjnë gjëra të këqija, sipas urtisë tradicionale, je i/e arsyetuar të veprosh me tërbim ndaj tyre, si ndëshkim, saktësisht si penallti.
Këtë mund ta quajmë politikë futbolli, por duhet të kuptojmë menjëherë se atletët, çfarëdo qoftë retorika e tyre, duhet të jenë njerëz të disiplinuar për të transcenduar zemërimin në ndjekje e qëllimit të ekipit.
Nëse e shohim zemërimin për së afërmi, ne mund të shohim arsyen pse ajo është një mënyrë e marrë për të prishur jetën tonë. Më së miri është të nisemi nga një përkufizim i Aristotelit. Sigurisht se s’është i përsosur, por i dobishëm, dhe një pikënisje e mirë për reflektimin e traditës së gjatë të mendimit perëndimor.
Aristoteli thotë se zemërimi është një përgjigje ndaj një dëmi të konsiderueshëm nga dikush ose diçka, ose nga dikush i cili kujdeset për diçka, dhe një dëm për të cilën personi zemëruar beson se i është bërë pa të drejtë.
Ai shton se edhe pse zemërimi është gjë e dhimbshme, përbrenda saj ajo ndjenjë përmban një shpresë për shpagim. Pra: dëm i konsiderueshëm, që ka të bëjë me vlerat e vetes ose rrethin e kujdesit dhe padrejtësinë
Krejt kjo duket e vërtetë, dhe e padiskutueshme. Më e diskutueshme ndoshta është idea e tij (për të cilën të gjithë mendimtarët perëndimorë pajtohen), se personi i zemëruar dëshiron njëfarë shpagese, dhe se kjo është pjesë konceptuale e ndjenjës së zemërimit.
Me fjalë tjera, nëse s’dëshiron një lloj shpagese, ateherë s’je i zemëruar, ndoshta je duke vuajtur, por ajo s’është zemërim.
A duket e drejtë kjo? Besoj se po.
Këtë dëshirë për shpagim duhet ta kuptojmë si një dëshirë shumë të hollë: personi i zemëruar s’e ka patjetër të dëshirojë që hakmarrjen ta kryejë vetë. Mund të dëshirojë që këtë gjë ta kryen ligji; ose ndoshta drejtësia hyjnore.
Ose ndoshta, të dëshirojë që jeta e keqbërësit të shkon keq në të ardhmen, duke shpresuar, si për shembull, që martesa e dytë e bashkëshortit/es që e ka tradhëtuar të shkon për mosmëkeq.
Mendoj se nëse këtë dëshirë e kuptojmë sipas këtij horizonti të gjerë, Aristoteli ka të drejtë: zemërimi me të vërtetë ka këso tendencash hakmarrëse.
Psikologët bashkëkohorë që studiojnë zemërimin me metoda empirike pajtohen me Aristotelin për këtë lëvizje të dyfishtë, prej dhimbjes në shpresë.
Mëdyshja qendrore është kjo: kjo ide shpagimi nuk ka kuptim. Çfarëdo të ketë qenë keqbërja – vrasje, dhunim, tradhti – ti shkaktosh dhimbje keqbërësit nuk e rikthen gjënë që është bërë ose humbur.
Ne për këso shpagimesh mendojmë tërë kohën, dhe është një tendencë e rrënjosur thellë te njerëzit që të mendojmë se përpjestueshmërisht fyerja dhe ndëshkimi i saj ripajton ndjenjën e të qenit ofenduar. Vetëm se s’është tamam kështu.
Le të paramendojmë që një mik i yni është dhunuar. Unë urgjentisht dua që dhunuesi të arrestohet, të dënohet, dhe ndëshkohet. Por me të vërtetë, çfarë të mire sjell kjo? Duke shikuar drejt së ardhmes, unë mund të dëshiroj shumë gjëra: të rikthej mikun tim në jetë, të parandaloj dhe frenoj dhunimet në të ardhmen.
Por trajtimi i rëndë i dhunuesit në fjalë mundet ose jo të përmbushë atë qëllim. Është një çështje empirike. Dhe zakonisht njerëzit nuk e trajtojnë atë si një çështje empirike: ata janë në kthetrat e një ideje të gjendjes kozmike që i bën ata të mendojnë se gjaku-për-gjak, dhimbja-për-dhimbje është mënyra e duhur për të vepruar.
Ideja e shpagimit është thellësisht njerëzore, por ka të meta fatale sa i përket mënyrës për t’i dhënë kuptim botës.
Ekziston një situatë, dhe besoj e vetmja, ku ideja e shpagimit s’ka kuptim.
Nëse problemi nuk është padrejtësia në vetvete, por mënyra se si më ka ndikuar renditjen time në hierarkinë shoqërore, atëherë me të vërtetë ka mundësi të arrijë diçka duke e poshtëruar keqbërësin: duke e ulur atë më poshtë, dhe nëse statusi është ajo që më shqetëson mua, s’kam nevojë të shqetësohem që problemet e mirëqenies që janë shkaktuar nga keqbërja nuk janë zgjedhur.
Një personi që i është bërë dëm, dhe që është i inatosur, që për qëllim ka të kundërsulmojë, shumë shpejtë gjendet para tre momenteve vendimmarrëse madhore. Tre rrugë shtrihen para tij/saj.
Rruga e parë: të vazhdojë atë rrugë duke konsideruar vetëm statusin, duke e parë ngjarjen personalisht si afektues të rangut të tij/saj në shoqëri.
Rruga e dytë: të përqendrohet në keqbërjen origjinale (dhunim, vrasje, etj), dhe të synojë shpagim, duke imagjinuar se ndëshkimi i keqbërësit do t’i rregullojë gjërat.
Rruga e tretë: nëse është racional, pasi i ka parë dhe ka eksploruar ato dy rrugë, e sheh se rruga e tretë është e hapur për të, dhe që është më e mira: mund të kthejë kokën nga e ardhmja dhe të përqendrohet në veprime që do të kenë kuptim.
Kjo mund të përfshijë ndëshkimin e keqbërësit, por në një frymë që është parandaluese sesa hakmarrëse.
Pra, për ta thënë pretendimin tim radikal në mënyrë të përmbledhur: kur zemërimi ka kuptim (sepse përqendrohet te statusi), prirja hakmarrëse normalisht se është problematike, sepse një përqendrim i njëmendur tek statusi pengon ndjekjen e të mirave të brendshme.
Kur është normativisht e arsyeshme (sepse përqendrohet në mallrat e rëndësishme njerëzore që janë dëmtuar), tendenca e saj hakmarrëse nuk ka kuptim dhe është problematike edhe për atë arsye.
Le ta quajmë këtë ndryshim të fokusit Tranzicion. Ne kemi shumë nevojë për Tranzicionin në jetën tona personale dhe politike, e mbizotëruar pasi të gjitha ato shpesh bëhen nga shpagimi dhe fokusimi i statusit.
Disa herë një person mund të ketë ndjenja që e trupëzojnë këtë Tranzicion. Përmbajtja e plotë e saj është: “Sa mizore! Kjo kurrë më s’duhet të ndodhë”.
Këtë ndjenjë mund ta quajmë Tranzicion-Zemërim. Por shumica e njerëzve fillojnë me zemërimin e përditshëm: ata me të vërtetë dëshirojnë që shkelësi të vuajë. Pra, Tranzicioni kërkon përpjekje morale, dhe shpesh politike,. Kërkon racionalitet që shikon përpara, dhe një shpirt bujarie dhe bashkëpunimi.
Beteja kundër zemërimit shpesh kërkon edhe rishikim emocional të vetes. Kur zemërimi në fjalë është personal, ose ka lidhje me punën, ose është politik, kërkon përpjekje ekzakte kundër shprehive dhe forcave kulturore mbizotëruese.
Shumë liderë të mëdhenj e kanë kuptuar këtë betejë, por asnjëri më shumë se Nelson Mandela. Ai shpesh thoshte se e kuptonte mirë zemërimin, dhe se luftonte ndjenjën këtë ndjenjë shpagimi në shpirtin e tij.
Ai raportoi se gjatë 27 vjetëve sa ishte në burg praktikoi një lloj meditimi disiplinues për ta mirëmbajtur personalitetin e tij, e të mos bie në kurthin e zemërimit.
Tani duket qartë se të burgosurit në ishullin Robben kishin kontrabanduar në një kopje të Meditimeve nga filozofi stoik Marcus Aurelius, për t’u dhënë atyre një model të përpjekjes së durimit kundër korrozioneve të zemërimit.
Por Mandela ishte i vendosur të fitonte luftën. Ai dëshironte një komb të suksesshëm, edhe atëherë, dhe ai e dinte që nuk mund të kishte një komb të suksesshëm kur dy grupe mbaheshin të ndarë nga dyshime, inate dhe dëshira për ta bërë anën tjetër të paguante për gabimet që kishin bërë.
Edhe pse ato gabime ishin të tmerrshme, bashkëpunimi ishte i domosdoshëm për kombësinë. Kështu që ai bëri gjëra, në atë burg të ndyrë, që shokët e tij të burgosur i mendonin si gjëra të çoroditura.
Ai i mësoi afrikanishten. Studioi kulturën dhe mendimin e shtypësve. Ai praktikoi bashkëpunim duke krijuar miqësi me rojet e tij të burgut. Bujaria dhe miqësia nuk justifikoheshin me veprat e së kaluarës; por ato ishin të nevojshme për përparimin në të ardhmen.
Mandela u tregonte njerëzve një parabollë të vogël.
Imagjinoni që dielli dhe era po pretendojnë të shohin cili mund ta bëjë një udhëtar të heqë batanijen e tij. Era fryn fort, në mënyrë agresive. Por udhëtari e tërheq bataninë vetëm më fort rreth tij. Pastaj dielli fillon të shkëlqejë, së pari butësisht, dhe pastaj më intensivisht. Udhëtari relakson batanijen e tij, dhe përfundimisht ai e heq atë.
Kështu, thoshte ai, është mënyra se si një udhëheqës duhet të veprojë: harrojeni mentalitetin e kthimit mbrapa dhe krijoni një të ardhme me ngrohtësi e partneritetit.
Mandela ishte realist. Atë s’do e gjeje duke propozuar gjëra siç bënte Gandi, që Hitleri të konvertohej në njeri të mirë me anë të sharmit.
Dhe sigurisht ai kishte qenë i gatshëm të përdorte dhunën në mënyrë strategjike, kur jo-dhuna dështoi. Mos-zemërimi nuk sjell jo-dhunë (megjithëse Gandhi mendonte se po).
Por ai e kuptoi kombësinë dhe frymën që kërkon një komb i ri. Ende, prapa zgjidhjes strategjike të dhunës ishte gjithmonë një pikëpamje e njerëzve që ishte Tranzicionale, e përqendruar jo në shpagim, por në krijimin e një të ardhme të përbashkët pas veprimeve të egër dhe të tmerrshme.
Në mënyrë të vazhdueshme, ndërsa Kongresi Kombëtar Afrikan (ANC) filloi të fitonte luftën, anëtarët e saj donin shpagim.
Sigurisht që e bënë, pasi kishin pësuar gjëra të tmerrshme. Mandela s’mendonte fare për këtë gjë.
Kur ANC-ja votoi për të zëvendësuar himnin e vjetër kombëtar afrikan me himnin e lëvizjes së lirisë, ai i bindi ata të miratonin, në vend të kësaj, himnin që tani është zyrtar, i cili përfshin himnin e lirisë (duke përdorur tre gjuhë afrikane), një varg i himnit i Afrikaner – dhe një seksion përmbyllës në Anglisht.
Kur ANC-ja dëshironte të çertifikonte ekipin e ragbit si ekip kombëtar, duke kuptuar saktë lidhjen e gjatë të sportit me racizmin, Mandela, shkoi në drejtim tjetër, duke mbështetur ekipin e ragbit në një fitore në Kupën e Botës dhe që, përmes krijimit të miqësive, lojtarët të mësonin këtë sport edhe fëmijëve etëvegjël zezakë.
Për akuzën se ishte shumë i gatshëm të shihte të mirën tek njerëzit, ai u përgjigj: ‘Detyra juaj është të punoni me qenie njerëzore si qenie njerëzore, jo sepse mendoni se ata janë engjëj.’
Dhe Mandela jo vetëm që mohonte joshjen e rreme të shpagimit, por edhe helmin e obsesionimit me statusin në shoqëri.
Ai kurrë nuk e shihte veten si mbi detyrat e njerëzve të zakonshëm dhe kurrë nuk e përdori statusin për të poshtëruar ndokë. Pak para lirimit, në një shtëpi në gjysmë të rrugës, ku ai ishte zyrtarisht ende i burgosur, kishte një nga rojet si kuzhinieri privat, ai pati një diskutim interesant me këtë roje për një çështje shumë të zakonshme: si duhet të lahen enët.
“Unë mora përsipër të thyeja tensionin inatet e mundshme nga ana e tij që ai duhet t’i shërbejë një të burgosuri, duke gatuar e duke larë enët, dhe unë ofrova të laja enët, dhe ai refuzoi… Ai thotë se kjo është puna e tij. Unë i thashë, ‘Jo, ne duhet ta ndajmë atë.’ Edhe pse ai këmbënguli, dhe e kishte përnjëmend, unë e binda, e detyrova, të më lejonte të laja enët, dhe që atëherë krijuam një marrëdhënie shumë të mirë. Warder Swart, një mik i imi shumë i mirë”, ka thënë ai.
Do të kishte qenë shumë e lehtë që kjo situatë të shihej si një përmbysje statusore: një Afrikaner, dikur dominues, që i lanë enët për udhëheqësin, dikur të përbuzur, të ANC-së.
Do të kishte qenë gjithashtu mjaftë e lehtë për ta parë atë në lidhje me shpagimin: roja ka marrë një poshtërim që meriton për shkak të bashkëpunimit të tij me shtypësit. Në mënyrë domethënëse, Mandela nuk shkon në asnjë nga këto shtigje të dënimit, qoftë edhe për pak kohë.
Ai pyet vetëm se si mund të krijoj bashkëpunim dhe miqësi?
Projekti i Mandelës ishte projekt politik; por ka edhe shumë implikime në jetët tona: për miqësinë, martesën, rritjen e fëmijëve, të qenit koleg i mirë, të ngasësh makinën. Dhe sigurisht që ka gjithashtu implikime në mënyrën se si mendojmë se çfarë përfshin suksesi politik dhe se si duhet që një komb të jetë i sukseshëm.
Kurdoherë që përballemi me vendime të ngutshme morale ose politike, duhet të pastrojmë kokën dhe të kalojmë ca kohë për të bërë atë që Mandela (që është citat i Marcus Aurelius) i referohej si ‘Biseda me Veten time’.
Kur e bëjmë këtë, mendoj se argumentet e propozuara nga zemërimi do të shihen qartë se janë patetike dhe të dobëta, ndërsa zëri i bujarisë dhe arsyes që shikon përpara do të jetë i fortë, si dhe i bukur.
Përkthyer dhe përshtatur nga Albanian Post prej eseut origjinal të Martha C Nussbaum ‘Beyond anger’
Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.
/Albanianpost.com
