Si një ish-ushtar i IDF dhe historian i gjenocidit, jam shqetësuar thellësisht nga vizita ime e fundit në Izrael

Më 19 qershor 2024, isha planifikuar të jepja një leksion në Universitetin Ben-Gurion të Negevit (BGU) në Be’er Sheva, Izrael. Leksioni im ishte pjesë e një ngjarjeje në lidhje me protestat mbarë botërorë të kampuse-ve kundër Izraelit, dhe unë planifikova të trajtoja luftën në Gaza dhe më gjerësisht pyetjen nëse protestat ishin shprehje të sinqerta zemërimi apo të motivuara nga antisemitizmi, siç kishin pretenduar disa. Por gjërat nuk shkuan siç ishte planifikuar.

Kur arrita në hyrje të sallës së leksioneve, pashë një grup studentësh që mblidheshin. Shumë shpejt doli se ata nuk ishin aty për të marrë pjesë në këtë ngjarje, por për të protestuar kundër saj. Studentët ishin thirrur, siç duket, nga një mesazh WhatsApp që doli një ditë më parë, i cili shënonte ligjëratën dhe bënte thirrje për veprim: “Nuk do ta lejojmë! Deri kur do të bëjmë tradhti ndaj vetes?!?!?!??!!”

Mesazhi vazhdonte me pretendimin se unë kisha nënshkruar një peticion që e përshkruante Izraelin si një “regjim aparteidi” (në fakt, peticioni i referohej një regjimi të aparteidit në Bregun Perëndimor).

Unë gjithashtu “akuzohesha” se kisha shkruar një artikull për New York Times, në nëntor 2023, në të cilin deklaroja se megjithëse deklaratat e liderëve izraelitë sugjeronin qëllime gjenocidale, kishte ende kohë për të ndaluar Izraelin nga kryerja e gjenocidit.

Për këtë, unë isha fajtor sipas akuzës. Në mënyrë të ngjashme u kritikua edhe organizatori i eventit, gjeografi i shquar Oren Yiftachel. Veprat e tij përfshijnë shërbimin si drejtor i organizatës “anti-sioniste” B’Tselem, një OJQ e respektuar globalisht për të drejtat e njeriut.

Ndërsa pjesëmarrësit e panelit dhe një pjesë e vogël e anëtarëve kryesisht të moshuar të fakultetit hynë në sallë, rojet e sigurisë penguan studentët protestues të hynin. Por ata nuk i penguan që të mbanin hapur derën e sallës së leksioneve, të thërrisnin parulla përmes një borie me lëkurë demi dhe të përplasnin me gjithë fuqinë e tyre sende në mure.

Pas më shumë se një ore ndërprerjeje, ne ramë dakord që ndoshta hapi më i mirë përpara do të ishte t’u kërkonim studentëve protestues të bashkoheshin me ne për një bisedë, me kusht që të ndalonim përçarjen.

Një numër i madh i atyre aktivistëve përfundimisht hynë brenda dhe për dy orët e mëpasshme ne u ulëm dhe biseduam. Siç doli, shumica e këtyre të rinjve dhe të rejave ishin kthyer së fundmi nga shërbimi rezervë, gjatë të cilit ishin vendosur në Rripin e Gazës.

Ky nuk ishte një shkëmbim miqësor apo “pozitiv” i pikëpamjeve, por ishte zbulues. Këta studentë nuk ishin domosdoshmërish përfaqësues të trupit studentor në Izrael në tërësi. Ata ishin aktivistë në organizatat e djathta ekstreme. Por në shumë mënyra, ajo që ata thoshin pasqyronte një ndjenjë shumë më të përhapur në vend.

Nuk kisha qenë në Izrael që nga qershori 2023 dhe gjatë kësaj vizite të fundit gjeta një vend të ndryshëm nga ai që kisha njohur.

Edhe pse kam punuar jashtë vendit për shumë vite, Izraeli është vendi ku kam lindur dhe jam rritur. Është vendi ku kanë jetuar dhe varrosur prindërit e mi; është vendi ku djali im ka krijuar familjen e tij dhe jetojnë shumica e miqve të mi më të vjetër dhe më të mirë.

Duke e njohur vendin nga brenda dhe duke i ndjekur ngjarjet edhe më nga afër se zakonisht që nga 7 tetori, nuk u befasova plotësisht nga ajo që hasa në kthim, por ishte ende thellësisht shqetësuese.

Në shqyrtimin e këtyre çështjeve, nuk mund të mos mbështetem në sfondin tim personal dhe profesional.

Unë shërbeva në Forcat e Mbrojtjes të Izraelit (IDF) për katër vjet, një mandat që përfshinte Luftën e Yom Kippur të vitit 1973 dhe me qëndrime në Bregun Perëndimor, Sinai verior dhe Gaza, duke i dhënë fund shërbimit tim si komandant i kompanisë së këmbësorisë.

Gjatë kohës sime në Gaza, pashë me sytë e mi varfërinë dhe mungesën e shpresës së refugjatëve palestinezë që siguronin jetesën në lagje të mbipopulluara dhe të rrënuara. Më qartësisht, më kujtohet patrullimi në rrugët pa hije dhe të heshtura të qytetit egjiptian të ʿArīsh-it – i cili më pas ishte i pushtuar nga Izraeli – i depërtuar nga vështrimet e popullatës së frikshme dhe të inatosur që na vëzhgonte nga dritaret e tyre të mbyllura. Për herë të parë kuptova se çfarë do të thotë të pushtosh një popull tjetër.

Shërbimi ushtarak është i detyrueshëm për hebrenjtë izraelitë kur mbushin 18 vjeç – edhe pse ka disa përjashtime – por më pas, ju mund të thirreni për të shërbyer përsëri në IDF, për trajnime ose detyra operacionale, ose në rast emergjencash të tilla si një luftë.

Kur u thirra në vitin 1976, isha universitar që studioja në Universitetin e Tel Avivit. Gjatë vendosjes së parë si oficer rezervë, u plagosa rëndë në një aksident stërvitor, së bashku me disa ushtarë të mi. IDF ka mbuluar rrethanat e kësaj ngjarje, e cila është shkaktuar nga neglizhenca e komandantit të bazës stërvitore. Pjesën më të madhe të semestrit të parë e kalova në spitalin e Be’er Shevës, por u riktheva në studime, duke u diplomuar në vitin 1979 me specializim në histori.

Këto përvoja personale më bënë edhe më të interesuar për një pyetje që më kishte preokupuar prej kohësh: çfarë i motivon ushtarët të luftojnë? Në dekadat pas Luftës së Dytë Botërore, shumë sociologë amerikanë argumentuan se ushtarët luftojnë para së gjithash për njëri-tjetrin dhe jo për ndonjë qëllim më të madh ideologjik.

Por kjo nuk përputhej plotësisht me atë që kisha përjetuar si ushtar: ne besuam se ishim në të për një kauzë më të madhe që tejkalonte grupin tonë të shokëve. Në kohën kur kisha përfunduar diplomën time universitare, kisha filluar gjithashtu të pyesja nëse, në emër të kësaj kauze, ushtarët mund të detyroheshin të vepronin në mënyra që përndryshe do t’i konsideronin të dënueshme.

Duke marrë rastin ekstrem, shkrova tezën time të doktoraturës në Oxford, e botuar më vonë si libër, mbi indoktrinimin nazist të ushtrisë gjermane dhe krimet që ajo kreu në frontin lindor në Luftën e Dytë Botërore. Ajo që gjeta binte ndesh me mënyrën se si gjermanët në vitet 1980 e kuptonin të kaluarën e tyre. Ata preferuan të mendonin se ushtria kishte bërë një luftë “të denjë”, edhe pse Gestapo dhe SS kryen gjenocid “pas shpinës së tyre”.

Gjermanëve iu deshën shumë vite të tjera për të kuptuar se sa bashkëpunëtorë kishin qenë baballarët dhe gjyshërit e tyre në Holokaustin dhe vrasjen masive të shumë grupeve të tjera në Evropën Lindore dhe në Bashkimin Sovjetik.

Kur shpërtheu intifada e parë palestineze, ose kryengritja, në fund të vitit 1987, unë isha duke dhënë mësim në Universitetin e Tel Avivit. Isha i tmerruar nga udhëzimi i Yitzhak Rabin, në atë kohë ministri i mbrojtjes, drejtuar IDF-së për t’u “thyer krahët dhe këmbët” të rinjve palestinezë që po gjuanin gurë mbi trupat e armatosur rëndë.

I shkrova një letër duke paralajmëruar se, bazuar në kërkimin tim mbi indoktrinimin e forcave të armatosura të Gjermanisë naziste, kisha frikë se nën udhëheqjen e tij IDF po shkonte në një rrugë të ngjashme të rrëshqitshme.

Siç kishte treguar hulumtimi im, edhe para rekrutimit të tyre, të rinjtë gjermanë kishin përvetësuar elementë thelbësorë të ideologjisë naziste, veçanërisht pikëpamjen se masat nën njerëzore sllave, të udhëhequra nga hebrenjtë tinëzarë bolshevikë, po kërcënonin Gjermaninë dhe pjesën tjetër të botës së qytetëruar me shkatërrim dhe se prandaj Gjermania kishte të drejtën dhe detyrën t’i krijonte vetes një “hapësirë ​​jetese” në lindje dhe të shkatërronte ose skllavëronte popullsinë e atij rajoni.

Ky botëkuptim u rrënjos më tej te trupat ushtarake, kështu që në kohën kur ata marshuan në Bashkimin Sovjetik ata i perceptuan armiqtë e tyre përmes atij prizmi.

Rezistenca e ashpër e bërë nga Ushtria e Kuqe vetëm konfirmoi nevojën për të shkatërruar plotësisht ushtarët dhe civilët sovjetikë, dhe veçanërisht hebrenjtë, të cilët shiheshin si nxitësit kryesorë të bolshevizmit.

Sa më shumë shkatërrim që bënin, aq më të frikshme u bënë trupat gjermane nga hakmarrja që mund të prisnin nëse do të mbizotëronin armiqtë e tyre. Rezultati ishte vrasja e deri në 30 milionë ushtarëve dhe qytetarëve sovjetikë.

Për habinë time, disa ditë pasi i shkrova, mora një përgjigje me një rresht nga Rabin, duke më qortuar që guxova të krahasoja IDF-në me ushtrinë gjermane. Kjo më dha mundësinë t’i shkruaj atij një letër më të detajuar, duke shpjeguar kërkimin tim dhe ankthin tim për përdorimin e IDF-së si një mjet shtypjeje kundër civilëve të okupuar të paarmatosur.

Rabin u përgjigj përsëri, me të njëjtën deklaratë: “Si guxoni ta krahasoni IDF-në me Wehrmacht-in”.

Por në retrospektivë, besoj se ky shkëmbim zbuloi diçka rreth rrugëtimit të tij intelektual të mëvonshëm. Sepse siç e dimë nga angazhimi i tij i mëvonshëm në procesin e paqes në Oslo, sado me të meta, ai përfundimisht pranoi se në planin afatgjatë Izraeli nuk mund të mbante çmimin ushtarak, politik dhe moral të pushtimit.

Që nga viti 1989, kam dhënë mësim në Shtetet e Bashkuara. Kam shkruar me bollëk për luftën, gjenocidin, nazizmin, antisemitizmin dhe Holokaustin, duke kërkuar të kuptoj lidhjet midis vrasjes industriale të ushtarëve në Luftën e Parë Botërore dhe shfarosjes së popullatës civile nga regjimi i Hitlerit.

Ndër projektet e tjera, kalova shumë vite duke hulumtuar transformimin e qytetit të lindjes së nënës sime – Buchach në Poloni (tani Ukrainë) – nga një komunitet i bashkëjetesës ndëretnike në një komunitet në të cilin, nën pushtimin nazist, popullata jo hebrenj u kthye kundër hebrenjve të tyre fqinjë.

Ndërsa gjermanët erdhën në qytet me qëllimin e shprehur për të vrarë hebrenjtë e tij, shpejtësia dhe efikasiteti i vrasjes u lehtësua shumë nga bashkëpunimi lokal. Këta vendas ishin të motivuar nga pakënaqësitë dhe urrejtjet ekzistuese që mund të gjurmohen në ngritjen e etnonacionalizmit në dekadat e mëparshme, dhe pikëpamjen mbizotëruese se hebrenjtë nuk i përkisnin shteteve të reja kombëtare të krijuara pas Luftës së Parë Botërore.

Në muajt që nga 7 tetori, ajo që kam mësuar gjatë jetës sime dhe karrierës sime është bërë më e dhimbshme se kurrë më parë. Ashtu si shumë të tjerë, këto muajt e fundit i kam parë sfidues emocionalisht dhe intelektualisht. Si shumë të tjerë, edhe anëtarët e familjes sime dhe të miqve të mi janë prekur drejtpërdrejt nga dhuna. Nuk mungon zija askund.

Sulmi i Hamasit më 7 tetor erdhi si një tronditje e jashtëzakonshme për shoqërinë izraelite, nga e cila ajo nuk ka filluar të shërohet. Ishte hera e parë që Izraeli humbi kontrollin e një pjese të territorit të tij për një periudhë të gjatë kohore, me IDF të paaftë për të parandaluar masakrën e më shumë se 1 mijë e 200 njerëzve – shumë të vrarë në mënyrat më mizore që mund të imagjinohet – dhe marrjen e mbi 200 njerëzve si pengje, duke përfshirë shumë fëmijë.

Ndjenja e braktisjes nga shteti dhe e pasigurisë së vazhdueshme – me dhjetëra mijëra qytetarë izraelitë të zhvendosur ende nga shtëpitë e tyre përgjatë Rripit të Gazës dhe nga kufiri libanez – është e thellë.

Sot, në një pjesë të madhe e publikut izraelit, duke përfshirë ata që kundërshtojnë qeverinë, dy ndjenja mbretërojnë supreme.

E para është një kombinim i zemërimit dhe frikës, një dëshirë për të rivendosur sigurinë me çdo kusht dhe një mosbesim i plotë ndaj zgjidhjeve politike, negociatave dhe pajtimit. Teoricieni ushtarak Carl von Clausewitz vuri në dukje se lufta ishte shtrirja e politikës me mjete të tjera dhe paralajmëroi se pa një objektiv të përcaktuar politik ajo do të çonte në shkatërrim të pakufishëm.

Ndjenja që tani mbizotëron në Izrael kërcënon në mënyrë të ngjashme të lejojë luftën të jetë qëllimi i saj. Në këtë këndvështrim, politika është një pengesë për arritjen e qëllimeve dhe jo një mjet për të kufizuar shkatërrimin. Kjo është një pikëpamje që në fund mund të çojë vetëm në vetëasgjësim.

Ndjenja e dytë që sundon – ose më mirë mungesa e ndjenjës – është ana tjetër e së parës. Është paaftësia e plotë e shoqërisë izraelite sot për të ndjerë ndonjë ndjeshmëri për popullsinë e Gazës. Shumica, duket se as nuk duan të dinë se çfarë po ndodh në Gaza dhe kjo dëshirë reflektohet në mbulimin televiziv.

Lajmet e televizionit izraelit këto ditë zakonisht fillojnë me raporte mbi funeralet e ushtarëve, të përshkruar pa ndryshim si heronj, të rënë në luftimet në Gaza, të ndjekura nga vlerësimet se sa luftëtarë të Hamasit u “likuiduan”.

Referencat për vdekjet e civilëve palestinezë janë të rralla dhe zakonisht paraqiten si pjesë e propagandës së armikut ose si shkak i presionit të padëshiruar ndërkombëtar.

Përballë kaq shumë vdekjes, kjo heshtje shurdhuese tani duket si formë e hakmarrjes.

Natyrisht, publiku izraelit ka kohë që është mësuar me pushtimin brutal që ka karakterizuar vendin për 57 nga 76 vitet e ekzistencës së tij. Por shkalla e asaj që po kryhet në Gaza tani nga IDF është po aq e paprecedentë sa edhe indiferenca e plotë e shumicës së izraelitëve ndaj asaj që po bëhet në emër të tyre.

Në vitin 1982, qindra mijëra izraelitë protestuan kundër masakrës së popullatës palestineze në kampet e refugjatëve Sabra dhe Shatila në Bejrutin perëndimor nga milicitë e krishtera maronite, të ndihmuara nga IDF. Sot, një përgjigje e tillë është e paimagjinueshme. Mënyra se si sytë e njerëzve shkëlqejnë sa herë që përmenden vuajtjet e civilëve palestinezë dhe vdekjet e mijëra fëmijëve, grave dhe të moshuarve, është thellësisht shqetësuese.

Duke takuar miqtë e mi në Izrael këtë herë, shpesh ndjeva se ata kishin frikë se mund t’ua prishja zinë e tyre dhe se duke jetuar jashtë vendit nuk mund ta kuptoja dhimbjen, ankthin, humbjen dhe pafuqinë e tyre.

Çdo sugjerim se të jetuarit në vend i kishte mpirë ata nga dhimbja e të tjerëve – dhimbja që, në fund të fundit, po u shkaktohej në emër të tyre – prodhoi vetëm një mur heshtjeje, një tërheqje në vetvete ose një ndryshim të shpejtë teme.

Përshtypja që pata ishte e vazhdueshme: ne nuk kemi vend në zemrat tona, nuk kemi vend në mendimet tona, nuk duam të flasim apo të na tregohet për atë që ushtarët tanë, fëmijët apo nipërit tanë, vëllezërit dhe motrat tona, po bëjnë tani në Gaza. Ne duhet të përqendrohemi te vetja, te trauma, frika dhe zemërimi ynë.

Në një intervistë të zhvilluar më 7 mars 2024, shkrimtari, fermeri dhe shkencëtari Zeev Smilansky shprehu pikërisht këtë ndjenjë në një mënyrë që m’u duk tronditëse, pikërisht sepse vinte prej tij. Unë e njoh Smilansky-n për më shumë se gjysmë shekulli dhe ai është djali i autorit të famshëm izraelit  S Yizhar, novela e të cilit e vitit 1949 Khirbet Khizeh ishte teksti i parë në letërsinë izraelite që u përball me padrejtësinë e Nakba-s, dëbimin e 750 mijë palestinezëve nga ai që u bë shteti i Izraelit në vitin 1948.

Duke folur për djalin e tij, Offer-in, i cili jeton në Bruksel, Smilansky komentoi:

“Offer thotë se për të çdo fëmijë është fëmijë, pavarësisht nëse është në Gaza apo këtu. Unë nuk ndihem si ai. Fëmijët tanë këtu janë më të rëndësishëm për mua. Ka një fatkeqësi humanitare tronditëse atje, e kuptoj këtë, por zemra ime është e bllokuar dhe e mbushur me fëmijët tanë dhe pengjet tona… Nuk ka vend në zemrën time për fëmijët në Gaza, sado tronditëse dhe e frikshme që është dhe edhe pse e di se lufta nuk është zgjidhje.

Unë dëgjoj Maoz Inon, i cili humbi të dy prindërit e tij [të vrarë nga Hamasi më 7 tetor] … dhe që flet aq bukur dhe bindshëm për nevojën për të parë përpara, se ne duhet të sjellim shpresë dhe të dëshirojmë paqe, sepse luftërat nuk do të arrijnë çdo gjë, dhe unë jam dakord me të. Jam dakord me të, por nuk mund të gjej forcën në zemrën time, me gjithë prirjet e mia të majta dhe dashurinë për njerëzimin, nuk mundem… Nuk është vetëm Hamasi, janë të gjithë Gazanët që pajtohen se është në rregull të vrasësh fëmijë hebrenj, se kjo është një kauzë e denjë… Me Gjermaninë pati pajtim, por ata kërkuan falje dhe paguan dëmshpërblime, dhe çfarë [do të ndodhë] këtu? Edhe ne bëmë gjëra të tmerrshme, por asgjë që i afrohet asaj që ndodhi këtu më 7 tetor. Do të jetë e nevojshme të pajtohemi, por na duhet një distancë”.

Kjo ishte një ndjenjë e përhapur mes shumë miqve dhe të njohurve liberalë, me prirje të majtë dhe me të cilët fola në Izrael. Ishte, natyrisht, krejt ndryshe nga ajo që politikanët e djathtë dhe figurat e medias kanë thënë që nga 7 tetori.

Shumë nga miqtë e mi e njohin padrejtësinë e pushtimit dhe, siç tha Smilansky, shprehin një “dashuri për njerëzimin”. Por në këtë moment, në këto rrethana, nuk është kjo ajo ku ata janë fokusuar. Në vend të kësaj, ata mendojnë se në luftën midis drejtësisë dhe ekzistencës, ekzistenca duhet të fitojë, dhe në luftën midis një kauze të drejtë dhe një tjetër – asaj të izraelitëve dhe asaj të palestinezëve – është kauza jonë ajo që duhet të triumfojë, nuk ka rëndësi çmimi. Për ata që dyshojnë në këtë zgjedhje të ashpër, Holokausti paraqitet si alternativë, sado e parëndësishme të jetë për momentin aktual.

Kjo ndjenjë nuk u shfaq papritur më 7 tetor. Rrënjët e saj janë shumë më të thella.

Më 30 prill 1956, Moshe Dayan, atëherë shefi i shtabit të IDF, mbajti një fjalim të shkurtër që do të bëhej një nga më të famshmit në historinë e Izraelit. Ai po iu drejtohej vajtuesve në funeralin e Ro’i Rothberg, një oficer i ri sigurie i kibucit të sapo themeluar Nahal Oz, i cili u krijua nga IDF në 1951 dhe u bë një komunitet civil dy vjet më vonë. Kibuci ndodhej vetëm disa qindra metra larg kufirit me Rripin e Gazës, përballë lagjes palestineze Shuja’iyya.

Rothberg ishte vrarë një ditë më parë, dhe trupi i tij u tërhoq zvarrë përtej kufirit dhe u gjymtua, përpara se të kthehej në duart e Izraelit me ndihmën e Kombeve të Bashkuara. Fjalimi i Dayan është bërë një deklaratë ikonë, e përdorur si nga e djathta politike ashtu edhe nga e majta deri më sot:

“Dje në mëngjes u vra Ro’i. I verbuar nga qetësia e mëngjesit, ai nuk i pa ata që e prisnin në pritë në buzë të brazdës. Le të mos i hedhim akuza vrasësve sot. Pse duhet t’i fajësojmë ata për urrejtjen e tyre të zjarrtë ndaj nesh? Për tetë vjet ata kanë jetuar në kampet e refugjatëve të Gazës, pasi para syve të tyre ne kemi transformuar tokën dhe fshatrat në të cilat ata dhe të parët e tyre kishin banuar në pronën tonë.

Ne nuk duhet të kërkojmë gjakun e Roit nga arabët në Gaza, por nga vetja jonë. Si i kemi mbyllur sytë dhe nuk jemi përballur drejtpërdrejt me fatin tonë, nuk jemi përballur me misionin e brezit tonë me gjithë mizorinë e tij? A kemi harruar se ky grup djemsh, që banojnë në Nahal Oz, mban mbi supe portat e rënda të Gazës, në anën tjetër turma e së cilës qindra mijëra sy dhe duar luten për momentin tonë të dobësisë, që të mund të na ndajnë duke na përçarë – a e kemi harruar këtë?…

Ne jemi brezi i kolonive-vendbanime; pa një përkrenare çeliku dhe grykën e topit nuk do të mund të mbjellim një pemë dhe të ndërtojmë një shtëpi. Fëmijët tanë nuk do të kenë jetë nëse nuk hapim strehimore dhe pa tela me gjemba dhe mitralozë nuk do të mund të shtrojmë rrugë dhe të hapim puse uji.

Miliona hebrenj që u shfarosën sepse nuk kishin tokë, po na shikojnë nga hiri i historisë izraelite dhe na urdhërojnë të vendosim dhe të ringjallim një tokë për popullin tonë. Por përtej brazdës së kufirit ngrihet një oqean urrejtjeje dhe një nxitje për hakmarrje, duke pritur momentin që qetësia do të na e zbehë gatishmërinë, ditën kur do t’u vëmë veshin ambasadorëve të hipokrizisë komplotiste, të cilët na bëjnë thirrje të ulim armët…

Le të mos dridhemi duke parë urrejtjen që shoqëron dhe mbush jetën e qindra mijëra arabëve që banojnë rreth nesh dhe presin momentin që mund të arrijnë për gjakun tonë. Le të mos i heqim sytë që të mos na dobësohen duart. Ky është fati i brezit tonë. Kjo është zgjedhja e jetës sonë – të jemi gati dhe të armatosur, të fortë dhe të ashpër. Sepse nëse shpata na bie nga grushti, jeta jonë do të ndërpritet”.

Të nesërmen, Dayan regjistroi fjalimin e tij për radion izraelite. Por diçka mungonte. Iku referimi për refugjatët që shikonin hebrenjtë duke kultivuar tokat nga të cilat ishin dëbuar, të cilët nuk duhet të fajësohen për urrejtjen e pushtuesve të tyre.

Megjithëse ai i kishte shqiptuar këto rreshta në funeral dhe i kishte shkruar ato më pas, Dayan zgjodhi t’i hiqte ato nga versioni i regjistruar. Edhe ai e kishte njohur këtë tokë para vitit 1948. Ai kujtoi fshatrat dhe qytetet palestineze që u shkatërruan për t’u lënë vend kolonëve hebrenj. Ai e kuptonte qartë zemërimin e refugjatëve përtej gardhit. Por ai gjithashtu besonte fuqishëm si në të drejtën ashtu edhe në nevojën urgjente për vendosjen e kolonive dhe të shtetësisë hebreje.

Në luftën midis adresimit të padrejtësisë dhe marrjes së tokës, ai zgjodhi anën e tij, duke e ditur se kjo e dënoi popullin e tij të mbështetej përgjithmonë në armë. Dayan gjithashtu e dinte mirë se çfarë mund të pranonte publiku izraelit. Ishte për shkak të ambivalencës së tij rreth asaj se ku qëndron faji dhe përgjegjësia për padrejtësinë dhe dhunën, dhe pikëpamjen e tij deterministe, tragjike të historisë, që të dy versionet e fjalimit të tij përfunduan duke apeluar në orientime shumë të ndryshme politike.

Dekada më vonë, pas shumë luftërave dhe lumenjve të tjerë gjaku, Dayan e titulloi librin e tij të fundit “A do të gllabërojë shpata përgjithmonë?”.

I botuar në vitin 1981, libri detajoi rolin e tij në arritjen e një marrëveshjeje paqeje me Egjiptin dy vjet më parë. Më në fund ai kishte mësuar të vërtetën e pjesës së dytë të vargut biblik nga e cila mori titullin e librit: “A nuk e dini se në fund të fundit do të jetë hidhërimi?”.

Por në fjalimin e tij të vitit 1956, me referenca për mbajtjen e portave të rënda të Gazës dhe palestinezët që prisnin një moment dobësie, Dayan po aludonte në historinë biblike të Samsonit. Siç do ta kishin kujtuar dëgjuesit e tij, Samsoni izraelit, forca mbinjerëzore e të cilit buronte nga flokët e tij të gjatë, e kishte zakon të vizitonte prostitutat në Gaza. Filistejtë, të cilët e shihnin si armikun e tyre të vdekshëm, shpresonin t’i bënin pritë kundër portave të mbyllura të qytetit. Por Samsoni thjesht ngriti portat mbi supet e tij dhe u largua i lirë. Vetëm kur zonja e tij Delilah e mashtroi dhe ia preu flokët, filistinët mund ta kapnin dhe ta burgosnin, duke e bërë atë edhe më të pafuqishëm duke i nxjerrë sytë (siç pretendohet se kanë bërë edhe Gazanët që gjymtuan Ro’in). Por në një vepër të fundit trimërie, ndërsa tallet nga robëruesit e tij, Samsoni thërret për ndihmën e Zotit, kap shtyllat e tempullit ku e kishin çuar dhe e shemb atë mbi turmën e gëzuar që e rrethonte, duke thirrur: “Le të vdes bashkë me filistinët!”.

Ato porta të Gazës janë të vendosura thellë në imagjinatën sioniste izraelite, një simbol i ndarjes mes nesh dhe “barbarëve”. Në rastin e Ro’i-t, pohoi Dayan, “dëshira për paqe i bllokoi veshët dhe ai nuk dëgjoi zërin e vrasjes që priste në pritë. Portat e Gazës rënduan shumë mbi supet e tij dhe e rrëzuan atë”.

Më 8 tetor 2023, Presidenti Isaac Herzog iu drejtua publikut izraelit, duke përmendur rreshtin e fundit të fjalimit të Dayan: “Ky është fati i brezit tonë. Kjo është zgjedhja e jetës sonë – të jemi gati dhe të armatosur, të fortë dhe të ashpër. Sepse nëse shpata na bie nga grushti, jeta jonë do të ndërpritet”.

Një ditë më parë, 67 vjet pas vdekjes së Ro’i, militantët e Hamasit vranë 15 banorë të kibucit Nahal Oz dhe morën peng tetë. Që nga pushtimi hakmarrës i Gazës nga Izraeli, lagjja palestineze Shuja’iyya përballë kibucit, ku kishin jetuar 100 mijë njerëz, është zbrazur nga popullsia e saj dhe është kthyer në një grumbull të madh rrënojash.

Një nga përpjekjet e rralla letrare për të ekspozuar logjikën e zymtë të luftërave të Izraelit është poema e jashtëzakonshme e Anadad Eldanit e vitit 1971, “Samson Tearing His Clothes”, në të cilën ky hero i lashtë hebre përplaset në rrugën e tij dhe del nga Gaza, duke lënë vetëm shkretim në gjurmët e tij. Për herë të parë mësova për këtë poezi nga eseja e shquar në gjuhën hebraike e Arie Dubnov, “Portat e Gazës”, botuar në janar 2024.

Samsoni heroi, profeti, nënshtruesi i armikut të përjetshëm të kombit, shndërrohet në engjëllin e tij të vdekjes, një vdekje që, siç e kujtojmë, ai përfundon duke e sjellë edhe mbi veten e tij në një aksion madhështor vetëvrasës që ka jehonë ndër breza deri në ditët e sotme.

“Kur shkova

në Gaza takova

Samsonin që doli duke shqyer rrobat

në fytyrën e tij të gërvishtur rridhnin lumenj

dhe shtëpitë u përkulën për ta lënë

të kalojë

dhimbjet e tij shkulën pemët dhe u kapën në

rrënjët e ngatërruara,

Në rrënjë ishin fijet e flokëve të tij.

Koka e tij shkëlqente si një kafkë prej guri

dhe hapat e tij të brishtë më nxorën lotët

Samsoni ecte duke tërhequr zvarrë një diell të lodhur

xhamat e dritareve dhe zinxhirët e thyer në detin e Gazës

u mbytën. Kam dëgjuar se si

toka rënkon nën hapat e tij,

si ia preu zorrët e Samsonit

këpucët kërcitnin kur ai ecte”.

I lindur në Poloni në 1924 si Avraham Bleiberg, Eldan erdhi në Palestinë si fëmijë, luftoi në luftën e vitit 1948 dhe në vitin 1960 u zhvendos në Kibbutz Be’eri, rreth 4 km nga Rripi i Gazës. Më 7 tetor 2023, 99-vjeçari Eldan dhe gruaja e tij i mbijetuan masakrës së rreth njëqind banorëve të kibucit, kur militantët që hynë në shtëpinë e tyre i kursyen në mënyrë të pashpjegueshme.

Pas 7 tetorit, në vazhdën e mbijetesës së mrekullueshme të këtij poeti të errët, një vepër tjetër e tij u shpërnda gjerësisht në mediat izraelite. Sepse dukej sikur Eldani, një kronist i vjetër i pikëllimit dhe dhimbjes së shkaktuar nga shtypja dhe padrejtësia, kishte parashikuar katastrofën që i ndodhi shtëpisë së tij.

Në vitin 2016, ai kishte botuar një përmbledhje me poezi nën titullin “Gjashtë ora e agimit”. Kjo ishte ora kur filloi sulmi i Hamasit. Libri përmban poemën tronditëse “On the Walls of Be’eri”, duke vajtuar vdekjen e së bijës nga sëmundja (në hebraisht emri i kibucit do të thotë gjithashtu “pusi im”).

Në vazhdën e 7 tetorit, poema duket në mënyrë të frikshme se parashikon shkatërrimin dhe përcjell një pikëpamje të caktuar për sionizmin, si burim i katastrofës dhe dëshpërimit diasporik, duke e çuar kombin në një tokë të mallkuar ku fëmijët varrosen nga prindërit e tyre, por që rezistojnë me shpresën për një agim të ri dhe shpresëdhënës:

“Në muret e Be’erit kam shkruar historinë e saj

nga origjina dhe thellësitë të rreshkura nga i ftohti

kur lexonin se çfarë po ndodhte me dhimbjen dhe dritat e saj

u rrëzua në mjegullën dhe errësirën e natës dhe krijoi një ulërimë

lutje, sepse fëmijët e saj kanë rënë dhe një derë është e mbyllur

për hirin e qiellit ata thithin shkretim dhe pikëllim

që do të ngushëllojë prindërit e pangushëllueshëm, për një mallkim

është duke pëshpëritur mos të ketë as vesë as shi, mund të qani nëse mundeni

ka një kohë kur errësira gjëmon por ka agim dhe shkëlqim”.

Ashtu si eulogjia e Dayan për Ro’i, “On the Walls of Be’eri” do të thotë gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm.

A duhet lexuar si një vajtim për shkatërrimin e një kibuci të bukur dhe të pafajshëm në shkretëtirë, apo është një klithmë dhimbjeje për hakmarrjen e pafund të përgjakshme mes dy popujve të këtij vendi?

Poeti nuk na e ka treguar kuptimin e tij, siç është mënyra e poetëve. Në fund të fundit, ai e shkroi këtë vite më parë në zi për vajzën e tij të dashur. Por duke pasur parasysh punën e tij shumëvjeçare të qetë, të saktë dhe të zjarrtë, nuk duket fantastike të besohet se poema ishte një thirrje për pajtim dhe bashkëjetesë, sesa për më shumë cikle gjakderdhjeje dhe hakmarrjeje.

Ashtu si dihet, unë kam një lidhje personale me kibutin Be’eri. Është vendi ku u rrit nusja ime dhe udhëtimi im në Izrael në qershor ishte kryesisht për të vizituar binjakët – nipërit e mi – që ajo kishte sjellë në botë në janar 2024.

Megjithatë, kibuci ishte braktisur. Djali im, nusja dhe fëmijët e tyre ishin zhvendosur në një apartament të lirë aty pranë me një familje të mbijetuarish – të afërm të ngushtë, babai i të cilëve ende mbahet peng – duke krijuar një kombinim të paimagjinueshëm të jetës së re dhe pikëllimit të pangushëllueshëm në një shtëpi.

Përveçse pashë familjen, kisha ardhur edhe në Izrael për të takuar miq. Shpresoja të kuptoja atë që kishte ndodhur në vend që nga fillimi i luftës. Leksioni i ndërprerë në BGU nuk ishte në krye të agjendës sime.

Por sapo mbërrita në sallën e leksioneve atë ditë mes qershorit, kuptova shpejt se kjo situatë shpërthyese mund të jepte edhe disa të dhëna për të kuptuar mentalitetin e një brezi të ri studentësh dhe ushtarësh.

Pasi u ulëm dhe filluam të bisedonim, u bë e qartë për mua se studentët donin të dëgjoheshin dhe se askush, ndoshta edhe profesorët e tyre dhe administratorët e universitetit, nuk ishin të interesuar të dëgjonin. Prania ime dhe njohuritë e tyre të paqarta për kritikat e mia ndaj luftës, nxitën tek ata nevojën për të më shpjeguar mua, por ndoshta edhe vetes, se për çfarë ishin angazhuar si ushtarë dhe si qytetarë.

Një e re, e kthyer së fundmi nga shërbimi i gjatë ushtarak në Gaza, doli në skenë dhe foli me forcë për miqtë që kishte humbur, natyrën e ligë të Hamasit dhe faktin që ajo dhe shokët e saj po sakrifikonin veten për të siguruar shpëtimin e vendit në të ardhmen. E shqetësuar thellë, ajo filloi të qante në gjysmë të fjalës së saj dhe u largua.

Një i ri, i mbledhur dhe i artikuluar, hodhi poshtë sugjerimin tim se kritikat ndaj politikave izraelite nuk ishin domosdoshmërish të motivuara nga antisemitizmi. Më pas ai filloi një studim të shkurtër të historisë së Sionizmit si një përgjigje ndaj antisemitizmit dhe si një rrugë politike që asnjë jo hebre nuk kishte të drejtë ta mohonte.

Ndërsa ata ishin të mërzitur nga pikëpamjet e mia dhe të shqetësuar nga përvojat e tyre të fundit në Gaza, mendimet e shprehura nga studentët nuk ishin aspak të jashtëzakonshme. Ato pasqyronin një pjesë shumë më të madhe të opinionit publik në Izrael.

Duke ditur që më parë kisha paralajmëruar për gjenocid, studentët ishin veçanërisht të prirur të më tregonin se ishin njerëzorë, se nuk ishin vrasës. Ata nuk kishin asnjë dyshim se IDF ishte, në fakt, ushtria më morale në botë. Por ata ishin gjithashtu të bindur se çdo dëm që u bëhej njerëzve dhe ndërtesave në Gaza ishte plotësisht i justifikuar, se për të gjithë ishte faji i Hamasit duke i përdorur ato si mburoja njerëzore.

Më treguan foto në telefonat e tyre për të vërtetuar se ishin sjellë në mënyrë të admirueshme ndaj fëmijëve, mohuan se kishte ndonjë uri në Gaza, këmbëngulën se shkatërrimi sistematik i shkollave, universiteteve, spitaleve, ndërtesave publike, rezidencave dhe infrastrukturës ishte i nevojshëm dhe i justifikueshëm. Ata e shihnin çdo kritikë ndaj politikave izraelite nga vendet e tjera dhe Kombet e Bashkuara si thjesht antisemitike.

Ndryshe nga shumica e izraelitëve, këta të rinj e kishin parë me sytë e tyre shkatërrimin e Gazës. Mua më dukej se ata jo vetëm kishin përvetësuar një pikëpamje të veçantë që është bërë e zakonshme në Izrael – domethënë, se shkatërrimi i Gazës si i tillë ishte një përgjigje legjitime ndaj 7 tetorit – por kishin zhvilluar gjithashtu një mënyrë të menduari që unë kisha vërejtur shumë vite më parë kur studiova sjelljen, botëkuptimin dhe vetëperceptimin e ushtarëve të ushtrisë gjermane në Luftën e Dytë Botërore.

Duke përvetësuar disa pikëpamje për armikun – bolshevikët si Untermenschen; Hamasi si kafshë njerëzore – dhe popullata më e gjerë si më pak se njerëzore dhe e pamerituar për të drejta, ushtarët që vëzhgojnë ose kryejnë mizori priren t’i atribuojnë ato jo ushtrisë së tyre, ose vetes së tyre, por armikut.

Janë vrarë mijëra fëmijë? Është faji i armikut. Na vranë fëmijët tanë? Ky është padyshim faji i armikut. Nëse Hamasi kryen një masakër në një kibuc, ata janë nazist. Nëse hedhim bomba 2000 paund në strehimoret e refugjatëve dhe vrasim qindra civilë, është faji i Hamasit që fshihet afër këtyre strehimoreve. Pas asaj që na bënë, nuk na mbetet gjë tjetër veçse t’i çrrënjosim. Pas asaj që u bëmë atyre, ne vetëm mund të imagjinojmë se çfarë do të na bënin nëse nuk i shkatërrojmë. Ne thjesht nuk kemi zgjidhje.

Në mesin e korrikut 1941, vetëm disa javë pasi Gjermania nisi atë që Hitleri e kishte shpallur si një “luftë asgjësimi” kundër Bashkimit Sovjetik, një nënoficer gjerman shkroi në shtëpi nga fronti lindor:

“Populli gjerman i detyrohet një borxh të madh Führer-it tonë, sepse po të kishin ardhur në Gjermani këto bisha, që janë armiqtë tanë këtu, do të kishin ndodhur vrasje të tilla që bota nuk i ka parë kurrë më parë… Ajo që ne kemi parë… kufizon me të pabesueshmen… Dhe kur dikush lexon Der Stürmer [një gazetë naziste] dhe shikon fotot, ky është vetëm një ilustrim i dobët i asaj që shohim këtu dhe krimeve të kryera këtu nga hebrenjtë”.

Një fletëpalosje propagandistike e ushtrisë e lëshuar në qershor 1941 përshkruan një pamje të ngjashme makthi të oficerëve politikë të Ushtrisë së Kuqe, të cilën shumë ushtarë shpejt e perceptuan si një pasqyrim të realitetit:

“Kushdo që ka parë ndonjëherë fytyrën e një komisar të Kuq, e di se si janë bolshevikët. Këtu nuk ka nevojë për shprehje teorike. Ne do t’i fyenim kafshët nëse do t’i përshkruanim këta burra kryesisht hebrenj si bisha. Ata janë mishërimi i urrejtjes satanike dhe të çmendur kundër mbarë njerëzimit fisnik… [Ata] do t’i kishin dhënë fund të gjithë jetës kuptimplote, nëse ky shpërthim nuk do të ishte goditur në momentin e fundit”.

Dy ditë pas sulmit të Hamasit, ministri i mbrojtjes Yoav Gallant deklaroi: “Ne po luftojmë kafshët njerëzore dhe duhet të veprojmë në përputhje me rrethanat”, duke shtuar më vonë se Izraeli “do të shpërbëjë një lagje pas tjetrës në Gaza”.

Ish-kryeministri Naftali Bennett konfirmoi: “Ne po luftojmë nazistët”. Kryeministri Benjamin Netanyahu i nxiti izraelitët që “të kujtojnë atë që ju ka bërë Amalek”, duke aluduar në thirrjen biblike për të shfarosur “burrat dhe gratë, fëmijët dhe foshnjat” e Amalekut.

Në një intervistë në radio, ai tha për Hamasin: “Unë nuk i quaj kafshë njerëzore sepse kjo do të ishte fyese për kafshët”.

Nënkryetari i Knesset-it, Nissim Vaturi, shkroi në X se qëllimi i Izraelit duhet të jetë “fshirja e Rripit të Gazës nga faqja e dheut”. Në televizionin izraelit ai deklaroi, “Nuk ka njerëz të pa përfshirë… ne duhet të hyjmë atje dhe të vrasim, vrasim, vrasim. Ne duhet t’i vrasim ata para se të na vrasin ne”.

Ministri i Financave Bezalel Smotrich theksoi në një fjalim “Puna duhet të përfundojë… Shkatërrim total. ‘Fshi kujtimin e Amalekut nga nën parajsës’”.

Avi Dichter, ministër i bujqësisë dhe ish-kreu i shërbimit të inteligjencës Shin Bet, foli për “të shtrirë Gazën Nakba”.

Një veteran ushtarak izraelit 95-vjeçar, fjalimi motivues i të cilit drejtuar trupave të IDF-së që po përgatiteshin për pushtimin e Gazës, i nxiti ata të “fshinin kujtesën e tyre, familjet, nënat dhe fëmijët e tyre”, iu dha një certifikatë nderi nga presidenti izraelit Herzog për “dhënien e një shembulli të mrekullueshëm për brezat e ushtarëve”.

Nuk është çudi që ka pasur postime të panumërta në mediat sociale nga trupat e IDF në Gaza duke bërë thirrje për të “vrarë arabët”, “djegur nënat e tyre” dhe “rrafshuar” Gazën. Nuk ka pasur asnjë masë të njohur disiplinore nga komandantët e tyre.

Kjo është logjika e dhunës së pafund, një logjikë që lejon njeriun të shkatërrojë popullsi të tëra dhe të ndihet plotësisht i justifikuar për ta bërë këtë. Është një logjikë viktimizimi – ne duhet t’i vrasim para se të na vrasin, siç bënë më parë – dhe asgjë nuk e fuqizon dhunën më shumë sesa një ndjenjë e drejtë viktimizimi.

Shikoni çfarë ndodhi me ne në vitin 1918, thanë ushtarët gjermanë në 1942, duke kujtuar mitin propagandistik të “thikës pas shpine”, i cili ia atribuonte humbjen katastrofike të Gjermanisë në luftën e parë botërore tradhtisë hebreje dhe komuniste.

Shikoni se çfarë ndodhi me ne në Holokaust, kur besuam se të tjerët do të na vinin në shpëtim, thonë trupat e IDF në 2024, duke i dhënë kështu vetes licencë për shkatërrim pa dallim bazuar në një analogji të rreme midis Hamasit dhe nazistëve.

Të rinjtë dhe të rejat me të cilat fola atë ditë ishin të mbushur me inat, jo aq shumë kundër meje – u qetësuan pak kur përmenda shërbimin tim ushtarak – por sepse, mendoj, u ndjenë të tradhtuar nga të gjithë rreth tyre.

Të tradhtuar nga media, të cilën ata e perceptonin si shumë kritike, nga komandantë të lartë që ata mendonin se ishin shumë të butë ndaj palestinezëve, nga politikanët që nuk kishin arritur të parandalonin fiaskon e 7 tetorit, nga paaftësia e IDF për të arritur “fitoren totale”, nga intelektualët dhe majtistët që i kritikojnë padrejtësisht, nga qeveria amerikane për mos dorëzimin e mjaftueshëm të municioneve sa duhet, dhe nga të gjithë ata politikanë hipokritë evropianë dhe studentë antisemitë që protestojnë kundër veprimeve të tyre në Gaza. Ata dukeshin të frikësuar dhe të pasigurt dhe të hutuar, dhe disa mund të vuanin gjithashtu nga PTSD.

U tregova atyre historinë se si, në vitin 1930, sindikata gjermane e studentëve u pushtua në mënyrë demokratike nga nazistët. Studentët e asaj kohe u ndjenë të tradhtuar nga humbja e Luftës së Parë Botërore, humbja e mundësive për shkak të krizës ekonomike dhe humbja e tokës dhe prestigjit pas traktatit poshtërues të paqes të Versajës. Ata donin ta bënin Gjermaninë përsëri të madhe dhe Hitleri dukej në gjendje ta përmbushte atë premtim.

Armiqtë e brendshëm të Gjermanisë u larguan, ekonomia e saj lulëzoi, kombet e tjera iu frikësuan përsëri dhe më pas ajo shkoi në luftë, pushtoi Evropën dhe vrau miliona njerëz. Më në fund, vendi u shkatërrua plotësisht.

Pyesja veten me zë të lartë nëse ndoshta ata pak studentë gjermanë që i mbijetuan atyre 15 viteve u penduan për vendimin e tyre në vitin 1930 për të mbështetur nazizmin. Por nuk mendoj se të rinjtë dhe të rejat në BGU e kuptuan implikimet e asaj që u kisha thënë.

Nxënësit ishin të frikshëm dhe të frikësuar në të njëjtën kohë dhe frika e tyre i bënte ata edhe më agresivë. Ky nivel kërcënimi, si dhe një shkallë e mbivendosjes në opinion, dukej se kishte gjeneruar frikë dhe mendjemadhësi te eprorët, profesorët dhe administratorët e tyre, të cilët demonstruan ngurrim të madh për t’i disiplinuar në çfarëdo mënyre.

Në të njëjtën kohë, një mori ekspertësh të medias dhe politikanëve kanë brohoritur për këta engjëj të shkatërrimit, duke i quajtur heronj vetëm një moment para se t’i fusin në tokë dhe t’u kthejnë shpinën familjeve të tyre të pikëlluara. Ushtarët e rënë vdiqën për një kauzë të mirë, u thanë familjeve. Por askush nuk merr kohë për të artikuluar se cili shkak është në të vërtetë përtej mbijetesës së plotë përmes dhunës gjithnjë e më shumë.

Dhe kështu, më erdhi keq edhe për këta studentë, të cilët nuk ishin aq të vetëdijshëm se si ishin manipuluar. Por unë u largova nga ai takim i mbushur me frikë dhe një parandjenjë.

Kur u ktheva në Shtetet e Bashkuara në fund të qershorit, ripashë përvojat e mia gjatë atyre dy javëve të çrregullta dhe shqetësuese. Isha i vetëdijshëm për lidhjen time të thellë me vendin që kisha lënë. Kjo nuk ka të bëjë vetëm me marrëdhënien time me familjen dhe miqtë e mi izraelitë, por edhe me tendencën e veçantë të kulturës dhe shoqërisë izraelite, e cila karakterizohet nga mungesa e distancës apo respektit. Kjo mund të jetë zemërgjerë dhe zbuluese; njeriu mund të gjendet pothuajse menjëherë në biseda intensive, madje edhe intime me të tjerët në rrugë, në një kafene, në një bar.

Megjithatë, i njëjti aspekt i jetës izraelite mund të jetë gjithashtu pafund zhgënjyes, pasi ka kaq pak respekt për bukuritë sociale. Ekziston pothuajse një kult i sinqeritetit, një detyrim për të thënë çka mendon, pavarësisht se me kë po flisni apo sa ofendim mund të shkaktojë ajo që thua. Kjo pritshmëri e përbashkët krijon një ndjenjë solidariteti dhe linjash që nuk mund të kapërcehen. Kur jeni me ne, ne jemi të gjithë familje. Nëse ktheheni kundër nesh ose jeni në anën tjetër të ndarjes kombëtare, ju duhet të heshtni dhe mund të prisni që ne t’ju sulmojmë.

Kjo mund të ketë qenë edhe arsyeja pse këtë herë, për herë të parë, kisha frikë të shkoja në Izrael dhe pse një pjesë e imja ishte e lumtur që largohej. Vendi kishte ndryshuar në mënyra të dukshme dhe delikate, mënyra që mund të kishin ngritur një barrierë mes meje, si vëzhgues nga jashtë, dhe atyre që kanë mbetur pjesë organike e tij.

Por një pjesë tjetër e shqetësimit tim kishte të bënte me faktin se pikëpamja ime për atë që po ndodhte në Gaza kishte ndryshuar. Më 10 nëntor 2023, shkrova në New York Times: “Si historian i gjenocidit, besoj se nuk ka asnjë provë që gjenocid po ndodh tani në Gaza, megjithëse ka shumë të ngjarë që krimet e luftës, madje edhe krimet kundër njerëzimit , po ndodhin. […] Ne e dimë nga historia se është thelbësore të paralajmërojmë për potencialin e gjenocidit përpara se të ndodhë, në vend që ta dënojmë me vonesë pasi të ketë ndodhur. Mendoj se jemi ende në atë kohë”.

Nuk e besoj më këtë. Në kohën kur udhëtova për në Izrael, isha bindur se të paktën që nga sulmi i IDF në Rafah më 6 maj 2024, nuk ishte më e mundur të mohohej se Izraeli ishte i përfshirë në krime sistematike lufte, krime kundër njerëzimit dhe veprime gjenocidale.

Nuk ishte vetëm se ky sulm kundër përqendrimit të fundit të Gazanëve – shumica e tyre të zhvendosur tashmë disa herë nga IDF, e cila tani edhe një herë i shtyu në të ashtuquajturën zonë të sigurt – demonstroi një shpërfillje totale të çdo standardi humanitar. Ai gjithashtu tregoi qartë se qëllimi përfundimtar i gjithë kësaj ndërmarrjeje që në fillim kishte qenë ta bënte të gjithë Rripin e Gazës të pabanueshëm dhe të dobësonte popullsinë e tij në një shkallë të tillë që ose të shuhej ose të kërkonte të gjitha opsionet e mundshme për të ikur nga territori.  

Me fjalë të tjera, retorika e përhapur nga udhëheqësit izraelitë që nga 7 tetori tani po përkthehej në realitet – domethënë, siç e thotë Konventa e OKB-së për Gjenocidin e vitit 1948, se Izraeli po vepronte “me qëllim për të shkatërruar, tërësisht ose pjesërisht”, popullsinë palestineze në Gaza, “si e tillë, duke vrarë, duke shkaktuar dëme serioze ose duke shkaktuar kushte jete që synojnë të sjellin shkatërrimin e grupit“.

Këto ishin çështje që unë mund t’i diskutoja vetëm me një grusht shumë të vogël aktivistësh, studiuesish, ekspertësh të së drejtës ndërkombëtare dhe, jo çuditërisht, me qytetarë palestinezë të Izraelit.

Përtej këtij rrethi të kufizuar, deklarata të tilla për paligjshmërinë e veprimeve izraelite në Gaza janë mallkim në Izrael. Edhe shumica dërrmuese e protestuesve kundër qeverisë, ata që bëjnë thirrje për armëpushim dhe lirimin e pengjeve, nuk do t’i pranojnë.

Që kur u ktheva nga vizita ime, jam përpjekur t’i vendos përvojat e mia atje në një kontekst më të gjerë. Realiteti në terren është kaq shkatërrues dhe e ardhmja duket aq e zymtë, saqë i kam lejuar vetes të kënaqem në një histori kundër fakteve dhe të bëj disa spekulime shpresëdhënëse për një të ardhme tjetër.

Pyes veten, çfarë do të kishte ndodhur nëse shteti i sapokrijuar i Izraelit do të kishte përmbushur zotimin e tij për të miratuar një kushtetutë të bazuar në Deklarimin e Pavarësisë? E njëjta deklaratë që thoshte se Izraeli “do të bazohet në lirinë, drejtësinë dhe paqen siç parashikohet nga profetët e Izraelit; do të sigurojë barazi të plotë të të drejtave sociale dhe politike për të gjithë banorët e saj, pavarësisht nga feja, raca apo gjinia; do të garantojë lirinë e fesë, ndërgjegjes, gjuhës, arsimit dhe kulturës; do të mbrojë Vendet e Shenjta të të gjitha feve; dhe do të jetë besnike ndaj parimeve të Kartës së Kombeve të Bashkuara”.

Çfarë ndikimi do të kishte një kushtetutë e tillë në natyrën e shtetit? Si do ta kishte zbutur transformimin e Sionizmit nga një ideologji që kërkonte të çlironte hebrenjtë nga degradimi i mërgimit dhe diskriminimi dhe t’i vinte ata në pozitë të barabartë me kombet e tjera të botës, në një ideologji shtetërore të etnonacionalizmit, shtypjes së të tjerëve, ekspansionizmit dhe aparteidit?

Gjatë disa viteve shpresëdhënëse të procesit të paqes në Oslo, njerëzit në Izrael filluan të flasin për ta kthyer atë në një “shtet të të gjithë qytetarëve të tij”, hebrenj dhe palestinezë. Vrasja e kryeministrit Rabin në vitin 1995 i dha fund kësaj ëndrre.

A do të jetë ndonjëherë e mundur që Izraeli të heqë dorë nga aspektet e dhunshme, përjashtuese, militante dhe gjithnjë e më raciste të vizionit të tij, siç është përqafuar atje tani nga kaq shumë qytetarë të tij hebrenj? A do të jetë ndonjëherë në gjendje të riimagjinojë veten ashtu siç e kishin imagjinuar themeluesit e saj në mënyrë kaq elokuente – si një komb i bazuar në liri, drejtësi dhe paqe?

Për momentin është e vështirë të kënaqesh me fantazi të tilla. Por ndoshta pikërisht për shkak të nadirit në të cilin ndodhen tani izraelitët, dhe shumë më tepër palestinezët, dhe trajektores së shkatërrimit rajonal që i kanë vendosur liderët e tyre, lutem që më në fund të ngrihen zëra alternativë. Sepse, sipas fjalëve të poetit Eldan, “është një kohë kur errësira gjëmon, por ka agim dhe shkëlqim”.

Ky shkrim është marrë nga leximet e gjata në The Guardian, dhe është përshtatur për Albanian Post