Ka kapituj në histori që nuk shkruhen për t’u lexuar. Shkruhen për të mos u harruar. Dhe më pas, nuk lexohen për t’u kuptuar. Lexohen për t’u ndier.

Në to, fjala nuk është më instrument gjuhe, por akt dëshmie, dhimbjeje dhe thirrje e heshtur që i drejtohet asaj lloj kujtese që rrallë kush e ka guximin ta mbajë. Ky është një nga ata kapituj jete që nuk e mbaja pa e shkruar.

Rrëfimi i një të mbijetuari nga pushkatimi, që është djali i axhës me familje, është më shumë se fakt. Është metaforë e të gjithëve që i ka mbijetuar vdekjes për të ruajtur jetën e të tjerëve.

Marteti, emër që tingëllon si arkaik dhe i palogjikshëm në veshët e të sotmes, është në të vërtetë njeriu që mban mbi trup jo vetëm tre plumba, por edhe peshën e një mbiemri, të një fati, dhe të një padrejtësie që s’ka epilog.

Ky rrëfim është i mbushur me trauma kolektive që projektohen përmes detajesh intime. Dhembja është e individualizuar, por dhimbja është e përbashkët.

Kur përshkruhet fytyra e axhës, pasqyra dhe krehri i tij, s’është vetëm një përshkrim nostalgjik. Është figura e burrit shqiptar që përballet me kohën, midis dashurisë që la pas dhe detyrës që nuk mund të braktiste.

Ai ishte një prej qindra që nuk e kishin luksin e vetes, sepse ishin të thirrur nga historia.

Ky kapitull nuk është një rrëfim i zakonshëm. Është një muze i brendshëm, ku çdo fjali është një objekt ekspozite e cila rri varur në muret e ndërgjegjes së lexuesit.

Nuk kemi të bëjmë thjesht me një masakër. Kemi të bëjmë me një rit sakrificial. Në këtë udhëkryq, ku shpirti individual takohet me të pandalshmen e historisë, njeriu nuk ka më kontroll mbi fatin, por ka vetëm një detyrë: të tregojë për Ju.

Mt: Rrëfimi për Masakrën e Poklekut

Ishte plagosur në këmbë dhe më duhej ta dërgoja diku. Djali axhës, Marteti, po kërkonte shërim. Mora një mjek dhe një infermiere në Prishtinë. Të dy treguan guxim dhe dozë heroizmi për të kaluar barrikadat. Martetit i dërgova porosi që të kalonte në fshatin Bellaqevc, te halla ime, e cila kishte në roje shtëpie djalin e saj Bardhylin. Kishte një odë, që dikur në një kohë kalonim natën duke luajtur me letra bashkë më vëllain e tij Mehmetin. Mehmeti, prej kohësh, menjëherë sa e kishte përfunduar fakultetin, kishte ikur në Vjenë dhe punonte në Caritas.

Ishte shumë rrezik të hyje në fshat. Gjithçka kontrollohej rrugës. Gjetëm një rrugë anësore që mbante peshën e rrezikut, por e vetmja që disi mund të të shpëtonte nga policia serbe.

UÇK-ja kishte hyrë në minierën e Bellaqevcit dhe dëshironte të dërgonte mesazh të fortë. Të gjithë e kishin quajtur çmenduri dhe jostrategjike hyrjen në Bellaqevc, sepse të “pushtosh” vendin ku prodhohej energjia ishte një hap provokues.

Arritëm në vendin e duhur dhe filluam mjekimin. Aq sa mundëm. Marteti, djali i madh i axhës tim, mbante një emër të pakuptimtë, por e kishte peshën e fisit që sipas trungut familjar të familjes vinte nga atje.

Babai im kishte renditur tre emra të tjerë të familjes, fëmijëve të axhës, që përfaqësonin gjithçka dhe vijën familjare. Martet, Martanesh, Tropojan dhe Arbëresh. Të katër ishin pjesë e një ideje që kishte lindur viteve ‘80, se duhet të gjendej baza e katolicizmit tonë brenda strukturës familjare.

Më në fund e dinim se është Tropoja i gjithë trungu i familjes.

Rrëfimin e vërtetë e mësuam pas shumë kohësh. Sepse, mbiemrin e kishim Berisha nga Tropoja, një fis i fortë i asaj kodre që më vonë ndau Malësinë e Gjakovës dhe ndau Shqipërinë dhe Kosovën në dysh.

Stërgjyshi im që kishte pa fund toka dhe një mulli për bluarje drithërash në Komoran të Drenicës, që rreth viteve 1800, familja kishte ikur nga atje dhe kishte zbritur në rrafsh. Të katër vëllezërit kishin marrë rrugën e Kosovës dhe ishin vendosur në Therandë, Poklek dhe në Batllavë. Njëri kishte mbetur në Pejë.

Rruga për në Mekë, pastaj është rrëfim në vete. E kishin bindur se atje është prekja me Zotin. Gjashtë muaj rrugë për t’u bërë haxhi dhe për të marrë vendim një ditë se mbiemri Haxhiu është më i rëndësishëm se Berisha. Një plak i pasur, që kishte qypa ari të fshehur dhe tashmë ishte edhe haxhi, na ndaloi mbiemrin. Na vuri një mbiemër që s’e donte askush. Haxhi, sepse ai kishte kryer një ritual në Arabinë Saudite. Për botën dhe njerëzit ishte afrimi me Zotin dhe kush shkonte atje e merrte vendin në krye te odës për të rrëfyer historinë e tij. Ai ishte Haxhi. Për ne, ishte ndryshim identiteti.

Berisha mbeti si memorie. Haxhiu, si mbiemër, që për shumëkënd shënohet në librat tonë të amzës si një dëshirë e një plaku që nuk i kishte dhënë rëndësi kujtesës së prejardhjes.

Marteti ishte trashëgimtari i asaj vije gjenealogjike, që plaga e tij na ktheu të kujtesa se nga vinim.

Marteti më thoshte që është burrë Tropoje dhe i duron plagët.

Berisha, mbiemri i familjes gjenealogjike që jetonte në hyrje të Suharekës, kishte mbetur e vetmja që mbante mbiemrin e origjinës. Familja tjetër jetonte diku në Batllavë dhe kishte mbiemrin Marteti. Ditën kur axha im ishte martuar kishte ndodhur takimi i parë i dy familjeve. Me Berishajt e Suharekës kishim kontakte dhe babai im, Fazli Haxhiu, shpesh i vizitonte dhe kthehej me një gajbe rrushi në shtëpi. Ata bënin dhe rakinë e rrushit, që babai im e shijonte shume sa herë që kthehej nga puna, duke e shoqëruar me një copë djathë, ullinj, qepë dhe pak copëza suxhuku të prera hollë, që e bënte atë çdo ditë si ritual të kënaqësisë personale.

Kur lindi fëmija i parë i axhës, më nuk kishte dilemë se cili do të ishte emri. Martet.

Axha im, Muhamedi, sapo ishte kthyer nga Lubjana. Ai kishte marrë urdhër të kthehej në Kosovë. I pashëm dhe me mustaqe mbante peshën e një burri trim, emocional dhe i gatshëm për përplasje. Më kujtohet që shkruante shumë shpejtë në makinë shkrimi. Goditja e shkronjave bëhej me pasionin e njeriut që po bënte risinë e botës. Një makinë Olympia, me një shirit që lëvizte, ishte kënaqësia e tij. Kishte lënë një të dashur në Lubjanë për të ardhur që të martohet në Kosovë, sepse njëri nga djemtë duhet të kujdesej për pleqtë e shtëpisë.

Ishte shumë i hidhëruar kur e la dëshirën personale dhe dashurinë e tij për t’u kthyer në Kosovë.

Por, e dinte se duhet dhe po martohej.

Ai mbante një krehër të vogël në xhep, një pasqyrë dhe një lugë këpucësh, që identifikonin dëshirën e tij për elegancë.

Mustaqet i kishte si shenjë burrërie. Një model turk i mashkullit që kishte marrë modë nga filmat e kohës.

Tre aksesorët e tij i kishin mbetur në xhep, të thyera dhe të dëmtuara nga rrahja me një shkop druri nga paramilitarët serbë.

Atë dhe Osmani, burrin e hallës sime, i kishin rrahur para se t’i pushkatonin. Osmani ishte një këngëtar dasmash që kishte bërë gjithçka për t’i shkolluar fëmijët e tij.

Axha Muhamed kishte qarë pafund dhe kishte bërtitur deri në kupë të qiellit në momentin që kishte dëgjuar në lajme se e kishin vrarë djalin e vetëm të vëllait të tij të madh. Ai isha unë. Dhe pastaj më kishte sharë pafund, nga gëzimi, kur kishte marrë lajmin se jam gjallë dhe shëndosh e mirë. Më kishte dëgjuar në një intervistë për Deutsche Welle nga Tetova dhënë për gazetaren Teuta Arifi, një shoqen time nga studimet në Prishtinë. U bëra i gjallë. U ktheva në mesin e atyre që do vazhdonin të vuanin.

Ishte luftë e tmerrshme. Përjetësia dhe ikja në botën tjetër, si rrallëherë, ishte privilegj i kohës, sepse jeta nuk kishte kuptim, kurse të jetuarit ishte vetëm dhimbje.

Me 30 prill, vetëm një muaj pasi që unë isha shpallur i vdekur, Marteti, 23 vjeç dhe Arbëreshi, 9 vjeç, ishin në rreshtin e pushkatimit. Nga shumë të tjerë që ishin aty, vetëm njeri ka shpëtuar. Marteti.

Me tre plumba në trup dhe i shtrirë në mesin e kufomave, ai është i vetmi që mban dhimbjen e përjetshme dhe peshën e kujtesën e ferrit të përjetuar.

Mt: Marteti para se te vdiste dhe letra që brenda kishte rrëfimin.  Rrëfimi ishte i tmerrshëm.

Marteti më kishte lënë një letër të shkruar me dorë. Kishte lënë në letër, të gjithën, të shkruar, një përjetim të rëndë dhe i rrëfyer në imtësi se çka i kishte ndodhur. Asnjë rresht i vetëm nuk ishte pa një dhimbje të fortë brenda.

Marteti e vuajti gjithë kohës.

Një tradhti brenda UÇK-së kishte ndodhur. Komandantët e zonave ishin zënë për hapësirat e tyre kontrolluese. Ilazi ishte prerë në besë. E kishin kurthuar atë dhe disa luftëtarë tjerë brenda forcave paramilitare në fshatin Verbovc, në një kodrinë mbi familjet e Gllarevës. Ishte lajmëruar nga brenda se ku gjendej vendndodhja e tij.

Tradhtia kishte ndodhur. Ishin lajmëruar paramilitarët dhe ushtria serbe.

Brenda tradhtisë së madhe kishte ndodhur pastaj masakra më e madhe e kohës. Mbi 300 të vrarë.

Bombardimet filluan dhe masakrat gjithashtu.

Lufta kishte ndryshuar gjithçka. Berishajt e Suharekës ishin të parët që u vranë. Ishin vrarë të gjithë. Historia e dhimbshme e familjes gjenealogjike nga Tropoja kishte përjetuar tmerrin. Paramilitarët serbë i kishin vrarë të gjithë duke lënë pas vetës shkrumb dhe hi.

Familja e dytë po përjetonte tmerrin tjetër.

17 prilli ishte koha kur gjithçka po shkatërrohej. Fshati Poklek po rrafshohej dhe familjet po digjeshin të gjallë. Aty, në fshat, kishte qenë baza e një shtabi të vogël të UÇK-së.

Familja Muçolli ishte e para që u masakrua. U dogj e tëra për së gjalli.

Muhamedi, axha im, me tre djemtë e tij po shikonte nga 200 metra largësi hyrjen e paramilitarëve në fshat. Pastaj po e shikonte vrasjen me sy. Kjo ishte masakra më e madhe që serbët kishin bërë.

Nga shtëpia nuk kishte as 200 metra. Në shtëpinë e tyre kishin të afërm te cilët kishin ardhur për te shpëtuar kokën nga forcat serbe.

Kishin filluar të djegin çdo shtëpi.

Muhamedi me tre djemtë e tij po dëgjonin rafalët e automatikëve dhe për një moment tymi po dilte nga shtëpia e Muçollëve.

Gruaja e Shaban Muçollit, së bashku me nipin dhe vajzën, i kishin shpëtuar masakrës. Disa plumba kishin kapur të tretë dhe ishin plagosur. Kishin përjetuar tmerrin.

“I kanë djegur të gjithë ata. Nëse mundeni me shpëtu, ikni, se rendi është me ardhë te ju”, kishte thënë ajo, me zërin që mezi i dilte nga dhimbja e madhe.

Nuk kishte fuqi të ulërinte, e as të nxirrte zë nga gryka, sepse në njërën anë frikësohej dhe në anën tjetër ishte e zbrazët, pasi që kishte parë familjen e djegur dhe fëmijët që mbanin plagët e masakrës.

Marteti, po ashtu, ishte dëshmitar i një tmerri të papërshkrueshëm që kishte përjetuar.

Ishte vendosur te halla, në fshatin Verboc, në një shtëpi që ishte e vogël për t’i pranuar rreth 100 persona që ishin larguar nga shtëpitë e tyre.

“Por, edhe këtu qëndrimi ynë ishte i pamundur, meqë nga te dyja anët e fshatit ishim rrethuar dhe u detyruam te marrim rrugën rreth grykës se lagjes Rukiq te Verbocit ku u shpërndamë për të kërkuar vende strehimi nëpër shkurre”, thotë ai.

Marteti kishte rrëfyer udhëtimin rreth e rreth bjeshkës – ku kishin parë paramilitarët serbë, ishin ndarë në 2-3 grupe, dhe ishin lëshuar teposhtë në përpjekje për të shpëtuar.

“Kemi qenë diku 8-9 veta dhe nuk dinim çka të bënim. U vendosëm te një gur. Pas një ore kanë ardhur forcat serbe. As nuk na thanë të dorëzoheshim, as që duan të na vrasin, absolutisht asgjë. Mbi një mur hipën dy serbë, katër të tjerë te një gardh. Unë isha me Murat Gllarevën, Safet Gllarevën, Burim Gllarevën. Vëllain tim e kisha afër. Filluan të shkrepin drejt nesh. Mua më kapi plumbi në kokë. Qerpikët m’i mbuloi gjaku dhe m’i paloi, e nuk më linte t’i lëvizja sytë. Në atë moment e kam parë Murat Gllarevën kur e ka rrokë plumbi në kokë dhe ka rënë përnjëherë pa shpirt sipër meje. Safeti, që ishte pak më larg, erdhi dhe tha ‘O vëllau jem, të mbyti’. Edhe atë e rrokën plumbat në gjoks, e edhe ai ra sipër meje. Burim Gllareva, që ishte i mbështetur për guri, nuk nxori asnjë piskamë kur e rrokën plumbat në dy-tre vende, dhe mbeti aty”.

Martetit, vëllai i tij që e kishte te këmbët, i kishte thënë se kishte shpëtuar. Por, menjëherë pasi e kishte thënë atë fjali, rafalët e kallashëve ishin shkrepur drejt tij. Ishte çuar disi në këmbë, i ishte afruar edhe më shumë vëllait të tij, ashtu zhagas, dhe i kishte thënë: ‘Bac, ma bën hallall se unë shkova’.

Marteti kishte refuzuar të pranonte vdekjen e vëllait. I kishte dhënë shpresë, duke i thënë se po shpëtonin.

“I thashë – ‘jo thashë jo bre çfarë te shkumi, hiç mos ta ninë’, edhe doli përmbas meje. Katër metra më poshtë, kanë ardhur paramilitarët dhe e kanë pushkatuar vëllaun, ndërsa mua më ka kapur një plumb në këmbë… Vëllau vdiq. E kam parë sa shumë ka hequr duke dhënë shpirt. Vetëm unë e di çfarë kam përjetuar….”

Marteti rikujton se i kishte parë përfundi vetes edhe Ismet Elezin, Bekim Elezin edhe Nexhmedin Gllarevën.

Ai nuk kishte parë me sytë e tij vetëm masakrën, por kishte parë edhe se si forcat serbe po i dërgonin në rrugë pa kthim edhe grupe të tjera njerëzish. Në mesin e tyre, edhe atin e tij.

“Baba shkoi me Osman Gllarevën, me disa miq të tjerë. Diku pas katër orësh i kam parë duke ardhur, të zënë peng nga paramilitarët serbë, duke ardhur rrugës kah Lagjja e Gllarevëve, dhe duke i çuar atje ku edhe i kanë pushkatuar.

Marteti, pas qëndrimit me orë të tëra nën kufoma dhe kalimit të mbrëmjes në qiellin e hapur, ashtu i plagosur, ia kishte mësyrë të kthehej në fshatin e tij të lindjes, i ndihmuar nga disa burra, ndërsa gjatë rrugës ishte takuar në ushtarë të UÇK-së – të cilët e kishin dërguar në një tendë për t’ia dhënë ndihmën mjekësore.

Atë natë, Marteti thotë se kishte qëndruar “aty, te ushtria”.

Të nesërmen në mbrëmje, pjesëtarë të UÇK-së e kishin dërguar Martetin në Berishë, në një udhëtim të gjatë prej rreth 9 orësh.

Por rruga e ringjalljes ka edhe një rrëfim, rrëfimin e Ruzhdiut

Ishte një natë e rëndë, qielli kishte rënë si një batanije gri mbi Verbovc. Marteti erdhi vonë, bashkë me familjen, tërë lagësht nga shiu që nuk pushonte. I lodhur dhe i dorëzuar ndaj rraskapitjes, nuk fliste shumë, vetëm një përshëndetje e thatë ndërmjet gulçeve të ngulfatura. Në atë natë pa fund, çdo gjë dukej sikur ishte më shumë se ç’duhej – shiu, era, dhe frika që shtrëngohej fort në gjoks.

Në mëngjes, para se dielli të arrinte të çante perden e reve, dëgjuam krismat. Ishte si të zgjoheshe brenda një ëndrre të keqe nga e cila nuk mund të ikësh. Krismat s’kishin fund. Gjithçka u mbështoll nga tmerret e luftës, britma njerëzish dhe rafale të pamëshirshme. Pikat ku ishim vendosur mes pishave të Verbovcit nuk kishin më kuptim – ishim në pritje të pashpresë, të pafuqishëm.

Ndërsa dita zgjatej si një agoni e padurueshme, në mbrëmje më erdhën disa ushtarë nga Gllobari. “Marteti është plagosur,” më thanë. Dhe atëherë ndjeva peshën e një përgjegjësie që më përshkoi trupin si një thikë e mprehtë. Nuk kishte asgjë më të rëndë se ajo çast: përgjegjësia për jetën e dikujt tjetër në kohë lufte.

Kur e takova, ishte i përgjakur, një plagë që nuk mund të injorohej. “Nipash,” më tha, me zë të shuar. “Më çoni në Qikatov të Vjetër, atje kam nënën, gruan dhe fëmijët.” Me ta marrë vendimin, ne, Ruzhdiu, Xhafer Karaxha, dhe Ilir Dervishi, u nisëm. Rruga ishte e gjatë, çdo hap ishte një peshë e rëndë që na shtypte shpinën e të gjithëve, ndërsa Marteti ishte në supet tona, njeri i dobët, i plagosur dhe i dëshpëruar.

Kur arritëm në Qikatov, derën nuk na e hapën. Refuzuan të ndihmojnë. Një refuzim që rëndonte më shumë se pushka e armikut. Edhe kur i luta që ta ndihmonin – t’i jepnin ndihmën më të thjeshtë, ata thanë: “Nuk guxojmë.” Ishte më shumë frikë sesa ndjenja njerëzore. Kishim mbetur vetëm. Në rrugë për Poklek, me rrezikun që na ndiqte nga çdo anë, ndjeja brenda vetes një thyerje të madhe, si një kafshim që të këput zemrën.

Marteti, edhe pse i dobët, refuzoi ndihmën e të tjerëve. “Jo, Nipash,” tha me një vendosmëri të heshtur. “Më çoni në Poklek, atje dua të shkoj.” Dhe ne e çuam – e dorëzuam në duart e ushtarëve të Poklekut, duke e ditur që lufta nuk kishte për t’u perfunduar.

Ndonjëherë, një plumb mund të marrë një jetë, por nuk mund ta vrasë dot të vërtetën. Historitë që i mbijetojnë vdekjes bëhen vetë jeta e dytë e atyre që i përjetuan, një jetë në kujtesën tonë kolektive. Në historinë e popullit tonë ka qindra rrëfime të tilla të guximit dhe fatit, të cilat ende na pëshpëritin nga errësira e së kaluarës.

Mes tyre, një rrëfim dallohet për mënyrën e pabesueshme se si fati ndërhyri në çastin kur vdekja dukej e pashmangshme. Është historia e një njeriu që i mbijetoi pushkatimit, një ngjarje e rrallë dhe e pabesueshme, por e vërtetë. Kjo histori na tregon se ndonjëherë jeta varet në një fije peri. Po ashtu, dëshmon se kujtesa njerëzore mund të ruajë gjallë edhe momentet më të errëta, në mënyrë që ne të kuptojmë çmimin e lirisë.

Kjo është ajo histori, e rrëfyer me fjalët origjinale të Martetit, ashtu siç ka mbërritur deri te unë.