Pesë afganët që shënjuan historinë e Lindjes së Mesme

Rajoni që tanimë i jep formë Afganistanit të sotëm, ka qenë prej kohësh kryqëzim i qytetërimeve. Ai ka lidhur kulturat në Azinë Qendrore, Azinë Lindore, Lindjen e Mesme dhe Azinë Jugore.

Pas mbërritjes së Islamit në rajon, sundimtarë të ndryshëm arabë, persë, turq dhe mongolë e vlerësuan territorin malor për mundësitë e tij me afrimin e rrugëve tregtare, luginat pjellore dhe pozicionin strategjik për sulme të mëtejshme në jug, mbi malet Hindu Kush.

Perandori Moghal Babur kishte kryeqytetin e tij në Kabul para se të niste pushtimin në Indi, paraardhësit e tij Timurid mbanin kryeqytetin e tyre në qytetin perëndimor të Heratit, nga ku kontrollonin një perandori që përfshinte pjesën më të madhe të Azisë Qendrore, Iranit, Irakut dhe Anadollit.

Tradicionalisht, termi “afgan” i referohej pashtunëve etnikë, por shteti modern i Afganistanit përfshin rajone që kanë folur tradicionalisht me dialekte persiane, të njohura si Taxhike dhe gjuhët turke, siç është Uzbekishtja.

Rajoni ka qenë historikisht edhe shtëpia e komuniteteve të vogla arabe, të cilët mbërritën si ushtarë, administratorë, tregtarë dhe misionarë në shekujt pas lindjes së Islamit, por këto popullata janë asimiluar që asokohe nga grupet etnike fqinje.

Megjithatë, ekzistenca e tyre ravijëzon pozicionin integral të Afganistanit në botën islame mesjetare.

Këtu, portali “Middle East Eye”, dallon disa nga njerëzit më me ndikim, të lindur brenda kufijve të Afganistanit të sotëm dhe veçanërisht ndikimin e tyre në Lindjen e Mesme.

Rumi

I konsideruar gjerësisht si një nga poetët më të mëdhenj në gjuhën persiane, Xhalal al-Din Muhamed Balkhi, i njohur më vonë si Rumi, lindi në shtator të vitit 1207, në provincën Balkh të Afganistanit.

Ai ishte djali i një studiuesi fetar, kurse vetë një jurist islam dhe sufi i përkushtuar, me shumë nga vargjet e tij poetike kushtuar njohjes së natyrës së Zotit.

Rumi u largua nga Balkh-u bashkë me familjen e tij në një moshë të re. Kjo për të shpëtuar nga grumbullimet mongole që pushtuan Azinë Qendrore, duke vendosur të jetojë përfundimisht në Irak, Siri dhe Turqinë e sotme, në pika të ndryshme.

Teksa rritej, Rumi studioi brenda shkollës Hanefi të jurisprudencës Suni dhe më vonë, u transferua në Konia të Turqisë, në një rajon të njohur atëherë si Rum-i, ku punoi si mësues.

Poeti, u lexua gjerësisht në gramatikën arabe dhe tregimet që i atribuohen Profetit Muhamed, si dhe në lëndë laike si historia, filozofia dhe astronomia.

Studimet, i dhanë atij epitetin mewlana, çka do të thotë “mjeshtri ynë”, variantet e të cilit përdoren edhe sot për t’iu referuar.

Poezia e Rumi-t eksploroi tema të ndryshme. Nganjëherë ishte menduar si udhëzim shpirtëror dhe herë të tjera si argëtim.

Edhe përkushtimet ndaj Zotit, vëllazërimi i të gjithë njerëzve dhe heqja dorë nga ekzistenca e përkohshme. Ka edhe vargje kushtuar mikut të tij Shams Tabrizi, një shok mistik.

Veprat e tij kanë pasur një ndikim me peshë në zhvillimin e letërsisë turke, perse dhe të Azisë Jugore. Vargjet e tij origjinale vazhdojnë të lexohen si në persishten origjinale, turqishten dhe arabishten, ashtu edhe në përkthim.

Sot, puna e Rumi-t ka arritur në rrjedhën kryesore me përkthime që gjenden gjerësisht në libraritë e perëndimit, duke ndihmuar Chris Martin të Coldplay të kalojë divorcin me aktoren Gwyneth Paltrow dhe duke u shfaqur si citime frymëzuese në mediat sociale.

Trendi nuk ka kaluar pa kritika, me myslimanët dhe studiuesit e letërsisë persiane që akuzojnë artistët dhe përkthyesit perëndimorë se kanë hequr referencat islame në veprat e Rumi-t dhe kanë shndërruar përkushtimet ndaj Zotit në poezi romantike.

Rumi vdiq në Konia në dhjetor të vitit 1273, në moshën 66-vjeçare. Funerali i tij tërhoqi mijëra njerëz, përfshirë besimtarë të besimeve të tjera. Kurse faltorja mbi varrin e tij mbetet një tërheqje popullore për adhuruesit dhe turistët njësoj.

Imam Ebu Hanifja

Ebu Hanifa Numan bin Sabit bin Zuta lindi në Irak në vitin 689 para Krishtit nga një baba persian nga Kabuli.

Më vonë, ai do të bëhej një nga juristët dhe teologët myslimanë më me ndikim në histori, i njohur më së miri për themelimin e shkollës hanefi të jurisprudencës sunite, më e ndjekura nga katër traditat kryesore sunite.

Si i ri, ai dukej i destinuar të ndiqte gjurmët e babait të tij, duke u bërë tregtar, por një dashuri për debatet teologjike u pasurua nga studimi me kohë të plotë i besimit islam.

Metoda e tij ligjore u përcaktua duke i dhënë përparësi leximit të drejtpërdrejtë të Kuranit, të ndjekur nga traditat që i atribuohen Profetit Muhamed.

Pastaj sjellja e bashkudhëtarëve të Profetit, e ndjekur nga përdorimi i analogjisë, konsensusi i të mësuarve, zakonet, si dhe pragmatizmi.

Ebu Hanifa jetoi gjatë një kohe kur njerëzit që e njihnin Profetin Muhamed kishin vdekur ose kishin lindur shumë më vonë për të pasur ndonjë kujtim të tij.

Kjo e kombinuar me nevojën e porsaardhur të Perandorisë Islame për një strukturë ligjore koherente dhe të fortë, krijoi kushtet për kodifikimin e traditës islame në ligj.

Prandaj, teologu dhe studentët e tij punuan për të zbatuar parimet islame mbi problemet ligjore që po shfaqeshin në shoqëritë e tyre.

Trashëgimia e tij qëndron jo vetëm në vendimet specifike që ai dhe studentët e tij nxorën, por edhe në krijimin e metodologjisë së nevojshme për t’i ndërmarrë ato.

Studiuesi ndërroi jetë në moshën 70-vjeçare, teksa ishte nën presionin e kalifit abasid, al-Mansur, për të pranuar pozicionin e kryetarit.

Për inat të kalifit, Ebu Hanifa e kishte refuzuar pozicionin, kjo edhe nga frika se marrja e një roli zyrtar do të komprometonte pavarësinë e tij.

Al-Mansur, i zemëruar nga sfida ndaj autoritetit të tij, e burgosi Ebu Hanifa-n. Kështu, dijetari ndërroi jetë në burg.

Episodi nuk e mohoi trashëgiminë që ai la, me shkollën e themeluar Hanefi dhe aq shumë që u paraqitën në funeralin e tij saqë lutja duhej të përsëritej pesë herë në mënyrë që të strehonte të gjithë ata që kishin ardhur për të bërë nderimet.

Sot e kësaj dite, faltorja qëndron mbi varrin e tij në Bagdad.

Shah Abbas-i I

Shah Abbas-i I lindi në janar të vitit 1571, në Herat, në atë që tani është Afganistani i sotëm.

Ai ishte mbreti i pestë i Iranit Safavid dhe konsiderohej si një nga sundimtarët më të mëdhenj të dinastisë, duke fituar epitetin “Abbas i Madh”.

Gjatë kohëve të trazuara për Perandorinë Safavid, ai mori pozicionin e tij të shoqëruar me pakënaqësi brenda ushtrisë, pasiguri ekonomike dhe perandori rivale, siç ishin osmanët që kërkonin të përfitonin nga trazirat.

Sidoqoftë, Abbas-i strateg, ishte në gjendje të centralizonte pushtetin duke krijuar një kastë ushtarësh besnikë të ngjashëm me jeniçerët osmanë, të përbërë nga popuj të pushtuar të krishterë, siç ishin çerkezët, gjeorgjianët dhe armenët.

Ky grup elitar ushtarësh mori administratën civile dhe ushtarake, duke zbutur ndikimin e klasave të vjetra të luftëtarëve, siç ishte Qizilbashi.

Një nga arritjet më të mëdha të Abbas-it ishte përtëritja ekonomike e Iranit e shkaktuar nga zhvendosja e kryeqytetit të tij në Isfahan në vitet 1597-1598.

Gjatë mbretërimit, ai u përqendrua së tepërmi në arkitekturë, tregti dhe arte. Nën sundimin e tij, letërsia dhe artistët lulëzuan, duke hapur rrugën për miniaturistët e mirënjohur përfshirë Aqa Riza dhe Mir ‘Imad.

Abbas-i u shqua gjithashtu për tolerancën e tij relative ndaj besimeve të tjera, duke lejuar ndërtimin e kishave për komunitetet pakicë të krishtera dhe duke lejuar misionarët të ndërtojnë baza për të përhapur besimin e tyre.

Ai ndërroi jetë në vitin 1629, duke lënë një trashëgimi që ishte e vështirë për t’u jetuar nga trashëgimtarët e tij.

Në vitin 1722, Isfahan u rrethua nga një fis Pashtun i udhëhequr nga dinastia Hotaki, e cila ishte rebeluar kundër Safavidëve. Në disfatën që pasoi, dinastia Safavid u rrëzua.

Jamal al-Din Afgani

Sayed Jamal ad-Din Asadabadi, i referuar shpesh si al-Afgani, ishte një aktivist politik, politikan dhe gazetar i shekullit XIX-të i lindur në vitin 1838, i cili udhëtoi nëpër botën myslimane, duke mbrojtur unitetin pan-islamik.

Vendi i tij i lindjes është i diskutueshëm, me disa që pohojnë se ka lindur në Afganistan dhe të tjerë që pohojnë se ishte në të vërtetë iranian, i cili u paraqit si një afgan për të shmangur akuzat për të qenë një shiit midis qarqeve të tij kryesisht sunite.

Në çdo rast, këto dallime sektare kishin pak rëndësi për aktivistin, me pjesën më të madhe të karrierës së tij të kaluar në agjitacion politik kundër imperialistëve perëndimorë.

Ai e nisi karrierën në Indinë Britanike, duke krijuar një model udhëtimi nëpër botën myslimane, ku do të punonte me aktivistët lokalë në Iran, Irak, Turqi dhe Egjipt për të organizuar aktivizëm kundër të huajve.

Përvoja indiane, e cila përkoi me kryengritjen indiane kundër sundimit britanik, shihet gjerësisht si një pikë kthese në zhvillimin e tij politik dhe formimin e këndvështrimit të tij anti-perëndimor.

Në vitin 1866, al-Afgani siguroi një post në qeverinë e Afganistanit, duke udhëtuar shumë në Egjipt, Francë, Turqi, Mbretërinë e Bashkuar dhe Rusi.

Thelbi i ideologjisë së tij ishte uniteti pan-mysliman dhe se mënyra e vetme për të kapërcyer ndërhyrjen perëndimore në botën islame ishte në bazë të luftës së përbashkët.

Megjithëse kundër ndërhyrjes perëndimore dhe kolonializmit, al-Afgani ishte një avokat i qasjeve moderne ndaj shkencës dhe teknologjisë.

Ai besonte se myslimanët mund të zhvilloheshin vetëm në aspektin e civilizimit pa praninë e huaj shfrytëzuese në tokat e tyre.

Disa nga veprat më të spikatura të al-Afganit u zhvilluan në Kajro, ku ai qëndroi nga 1870-a në 1879-n. Në Kajro, ai mësoi filozofinë islame dhe i ekspozoi studentët ndaj ideve të tij mbi reformën politike.

Atje, u përfshi në politikën nacionaliste dhe anti-britanike egjiptiane, duke inkurajuar ndjekësit e tij të krijonin gazeta politike.

Një nga ndjekësit e vet, Mohammed ‘Abdu, u bë më vonë udhëheqës i lëvizjes islamike moderniste. Kurse një tjetër, Saad Pashë Zaghlul, themeloi partinë nacionaliste egjiptiane, Wafd.

Al-Afgani ndërroi jetë nga kanceri në Turqi në mars të vitit 1897. U varros poashtu në Turqi. Por qeveria afgane kërkoi që eshtrat e tij të ktheheshin në Afganistan në vitin 1944, ku u ndërtua një mauzole në kujtim të tij.

Aktivisti dhe studiuesi konsiderohet gjerësisht si një nga themeluesit e lëvizjes pan-islamike.

Ibrahim ibn Adham

Ibrahim ibn Adham, nganjëherë i njohur si Ibrahim Balkhi, lindi në Balkh, Afganistan, në vitin 718 para erës sonë në një familje aristokrate arabe, por do të njihej më tej për heqjen dorë nga komoditeti material.

Mistiku ndihmoi në ndikimin në zhvillimin e sufizmit dhe u vlerësua nga Rumi, i cili tregoi legjendën e tij në veprën Masnawi.

Në një histori që i bën jehonë asaj të Gautama-s, Budës, Ibn Adham zgjodhi jetën asketike pasi hoqi dorë nga froni i tij, duke besuar se ishte e pamundur të gjesh Zotin teksa shpërqendrohesh nga luksi.

Në një rrëfim, ai has një bari devesh që kërkon kafshën e vet në çatinë e pallatit të tij. Kur Adham shpreh mosbesimin e tij se një deve mund të arrinte ndonjëherë në çati, burri përgjigjet se ishte po aq e pabesueshme të kërkosh Perëndinë në mes të pasurisë materiale.

Ibn Adhami zgjodhi jetën e një urtari të mençur, duke udhëtuar në të gjithë rajonin dhe përfundimisht duke ndërruar jetë në Siri në vitin 776 para Krishtit, ku ndodhet varri i tij dhe që prej asaj kohe është shndërruar në një faltore.

Ai shfaqet shpesh në legjendat sufiste, ku mrekullitë dhe takimet me qeniet hyjnore, të tilla si engjëjt, i atribuohen atij.

 

Ky opinion është marrë nga “Middle East Eye”