Një njeri me brendësi poetike dhe profetike

“Ata që e mbajnë mend nga ligjëratat, e kujtojnë si një shpirt solemn, të ëmbël e të tërhequr në vete. Fytyrën si të Shën Xhonit të Renesansës. Sytë abstrakt dhe buzëqeshjen hieratike, gjysëm telashexhi e gjysëm i kënaqur; zërin e tij të pasur që jehonte heshtazi në ajër, aq të lehtë e të balansuar, si  një liturgji; përsëritjet e të cilit kanë përsosmërinë e brendshme të poezisë dhe të profecisë; i cili fliste ‘për’ dëgjuesit e tij, duke ua nxitur brendësitë e thella të shpirtërave, duke ua shkundur mendjen, si orakull. Aq thukët i thoshte gjërat më të largëta dhe aq fascinues ishte. Aq lëvizës dhe aq i palëvizur”.

Kështu e përshkruan një student i Universitetit të Harvardit, profesorin e tij dhe filozofin më të madh që kanë mbajtur muret e Harvardit përbrenda, George Santayana-n.

Santayana, një prej emrave më të mëdhenj të filozofisë së shekullit 20-të, ishte njeri i tërhequr në vetminë dhe ëmbëlsinë e filozofisë dhe letërsisë. Filozofi i cili e qeshte nën vete popullaritetin akademik të miqve të tij.

Privatësia e tij, s’ishte asgjë tjetër pos privatësi studimi, studim i përjetshëm i Platonit dhe Aristotelit.

Eseu i tij i parë filozofik ishte ‘The Sense of Beauty’ (1896), i cili me t’u botuar u cilësia si kontributi më i madh amerikan në fushën e Estetikës. Më pas shkroi vëllime më fragmentare, dhe shumë më të lexueshme, të titulluara ‘Interpretations of Poetry and Religion’.

Pas receptimit të tij si poet dhe estet në botën e letrave amerikane, për pesë vite me rradhë, si gjgand i fjetur, George Santayana prodhoi “magnum opus”-in e tij, ‘The Life of Reason’, vepër kjo e cila i fitoi fronin në katallogun e veprave të përjetshme filozofike.

Në këtë vepër shtrihet madhështia e imagjinatës spanjolle, e shkrirë me gjentilitetin evropian, mendjen praktike e pragmatiste amerikane, dhe e dozuar me etikën e re individualiste që kishte zënë rrënjë në mainstream-in e disponimit perëndimor.

Një njeri mbi dogmat dhe sofistikimet e panevojshme të kredove filozofike konzervatore, emancipoi mendimin dhe tekstin, me të arsyetuarin e tij të qetë, të kulluar dhe me prozë të përsosur.

Që nga Platoni, ndoshta, askush s’ka shkruar më bukur se ai, ku saktësia dhe bukuria e fjalive, bashkëjetojnë simbiotikisht, me fraza aq delikate e të dëlira, të thella dhe të therrshme me satirë, me metafora lluksoze, me paragrafe të ngjyrshme.

Pasi e la postin e profesorit në Harvard, dhe shkoi të jetojë në Angli, ai shkroi veprën e tij kanonike ‘Scepticism and Animal Faith’, filozofinë e së cilës e quajti ‘Realms of Being’.

Tashmë 60 vjeçar, ishte dehëse të lexohej ky njeri në udhëtimet më të largëta abstrakte e të padukshme, që përtej fizikalitetit në metafizikalitet, solli në duart e tona, një filozofi aq të gjallë dhe të thukët, e të vesjir me aq shumë stil letrar.

Kjo vepër përmblodhi të gjithë ‘të vërtetën’ e mendimit filozofik të Santayana-s.

“Këtu gjeni një tjetër sistem të filozofisë. Nëse lexuesi ndihet i buzëqeshur, ju siguroj se buzëqesh bashkë me të. Unë thjesht jam duke synuar të shpreh për lexuesit parimet sipas të cilave ai buzëqesh”.

“Nuk kërkoj nga askush që të mendojë sipas termave të mi nëse preferon të tjerë. Le t’i pastrojnë, nëse munden, më mirë dritaret e shpirtërave të tyre, që shumësia dhe bukuria e këtij prospekti të ndriçojë e të shpërndahet më shumë”, shkruan në parathënjen e kësaj vepre.

Santayana fillon të trajtojë Idealizmin në filozofi duke i vendosur sanksionin pragmatist se ajo s’prodhon kurrëçfarë konsekuence, dhe konsideron se gjermanët idealizmin e kanë quar deri në nivel absurd dhe të çmendur.

“Gjermanët, idealizmin e kanë çuar deri në sëmundje, sikurse një i çmendur që përjetësisht lanë duart, për të pastruar baltë që s’ekziston”.

“Në filozofi të natyrës unë jam materialist i vendosur – qartazi i vetmi materialist që ekziston. Por unë s’pretendoj të di se çka është materia në vetvete, për këtë pres që njerëzit e shkencës të më tregojnë. Por çfarëdo që të jetë materia, e quaj materie me bindje të plotë, sikurse miqt e mi Smith-in dhe Jones-in që i quaj Smith dhe Jones, pa u’a ditur sekretet”.

Në faqet e Santayana-s vërejmë melankolinë e aristokratit spanjoll që është shkëputur nga gjithçka që ka njohur për një Amerikë të thatë e të pashpirtë.

“Që jeta ia vlen të jetohet, është një prej supozimeve më të domosdoshme, dhe po të mos e supozonim, do të ishte konkluzioni më i pamundur”, shkroi Santayana.

Sensi i tij sublim për estetikën, ndoshta e kishte bërë Santayanan të mos e përballonte shëmtinë e botës që e rrethonte, dhe jo rrallëherë shpërthente me tharrtinë e tij satirike ndaj botës.

Margaret Munsterberg e pëshkruan Santayanan në një rast se “ai kishte një preferencë natyrore për vetmi. E mbaj mend njëherë para një anije të ankoruar në Southampton duke vështruar pasagjerët në turma që shkonin drejt asaj avulluese; kush mund të jetë ai pos Santayana, më tha një zë që më erdhi nga pas, dhe ndiem kënaqësinë që gjetëm atë aty, një njeri që i qëndron i vërtetë karakterit të tij”.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.