Kush vendos kur një shtet është shtet?

Shkrim autorial me titull “Homelands” i Charles Crawford i përkthyer nga Albanian Post.

Janë vetëm dy çështje në politikë: kush vendos? Dhe kush vendos se kush mund të vendos?

Secili vend i zgjidhë këto dy çështje sipas mënyrës së vetë, qoftë përmes demokracisë, autokracisë, ose diktaturës.

Por pavarësisht se si i përgjigjet, dilema e njëjtë ngritet përsëri në një nivel më të thellë. Kush vendos se a është apo nuk është një vend, vend.

Në pjesën më të madhe të historisë, komb-shtetet siç i njohim sot, nuk kanë ekzistuar. Territoret kontrolloheshin nga njerëz të fuqishëm lokalë, të cilët në anën tjetër zotoheshin në aleanca të largëta, duke favorizuar vetëm ata që u përshtateshin.

Në Evropë, tensionet brenda këtij sistemi, ndërkohë, sollën Luftën Tridhjetë Vjeçare, e cila vrau tetë milionë njerëz dhe përfundoi vetëm më 1648 me një revizion të tërthorë mes tokave, popujve, dhe pushteteve.

Traktatet rezultuese, të njohura si Paqja e Vestfalisë, sollën dy ide të reja: sovranitetin dhe integritetin territorial. Mbretër e mbretëresha kishin popujt e ‘tyre’ dhe territoret e asocuara; dhe përtej atyre kufijve, nuk duhet t’i fusnin duart.

Nën këtë qeverim, shteti modern u ngrit si një entitet në vete, i ndarë nga sunduesi i saj. Një pyll i dendur ligjesh ndërkombëtare dhe proceduurash, dolën në shesh.

Dhe mu në mes të këtij pylli, dy parime rrotullohen rreth njëri tjetrit si tigra. E para është vetëvendosja: idea që një ‘popull’ i identifikuar ka të drejtën të udhëheqë vetë punët e tij brenda një shteti. E dyta është integriteti territorial: nocioni që kufijt e një shteti ekzistues duhet të jetë vështirë të ndryshohen.

Vetë-vendosja është dinamike ose turbulente: është të kthesh përmbyt kushtet politike që gjykohen të jenë kundër vullnetit të banuesve lokalë. Integriteti territorial është pragmatik dhe i kujdesshëm: djalli më i mirë, është djalli që e njeh.

Shtetet kanë një instinkt mjaftë të mprehtë kur bëhet fjalë vetë-ruajtja; nuk duan që kufijtë e tyre ekzistues të sfidohen nën kushtet e kontrollit të rreptë, kështu që nuk është lehtë për konceptin e vetë-vendosjes të dorëzojë kartën e integritetit territorial në çfarëdo rasti: Ku shpie një precedan i tillë?

Sidoqoftë, shpërthimi i ngjarjeve ndonjëherë tregon se kufijtë ekzistues nuk funksionojnë më.

Kur shfaqet një situatë e tillë, mënyra më e mirë për të shkuar para është një marrëveshje e përgjithshme mes liderëve të fuqishëm lokalë, dhe komunitetit më të gjerë ndërkombëtar, që një rend i ri të vendoset.

Rezultati, në rastin më të mirë, janë kufij të ri që të gjitha shtetet tjera i njohin.

Kollapsimi i vrullshëm i komunizmit evropian bëri që të ngriten 15 shtete të reja, pak a shumë paqësisht, nga ish-Bashkimi Sovjetik.

Çekosllovakia, ngjashëm, u nda lehtësisht në dy shtete të reja.

Presionet politike brenda një shteti mund të detyrojnë liderët e tyre të përballen me mundësinë e kufijëve të ri.

Një demokraci e urtë bën provizione për diçka të tillë.

Në Kanada, vota e ngushtë ‘jo’ në Quebec në referendumin e vitit 1995 ndaloi lëvizjen separatiste Québecois në rrugën e saj.

Pas një viti, Skocia do të mbante referendum për pavarësi: pjesa tjetër e Mbretërisë së Bashkuar nuk e vë në diskutim të drejtën e skocezëve që të formojnë një shtet të ri brenda territorit tradicional të Skocisë.

Kjo (deri më tani) ka siguruar botën më të gjerë me një model se si çështje të tilla të ndjeshme dhe përçarëse duhet të trajtohen.

Nëse ekscentrikët britanik vendosin të divorcohen, pse të tjerët duhet të jenë kundër?

Problemet bëhen shumë më të ndërlikuara kur një komunitet gjuhësor ose kulturor kapërcen kufijtë ekzistues.

Sfida e integritetit territorial atëherë prek më shumë se vetëm një shtet, dhe madje edhe një numër i konsiderueshëm i komuniteteve që kanë pretendime kredibile për vetë-vendosje, humbasin.

Spanja dhe Franca së bashku mbajnë kapakun e kërkesave baske për pavarësi.

Aspiratat e 30 milionë kurdëve për të jetuar në një vend të tyre do të kërkonin që Turqia, Iraku, Irani, Armenia, Siria dhe ndoshta Azerbajxhani të bien dakord të reduktojnë territoret e tyre, gjë që, natyrisht, nuk ka gjasa të ndodhë ndonjëherë.

Kur nuk ka mënyrë të qartë dhe paqësore për të vendosur se kush vendos, gjërat mund të bëhen tmerrësisht të dhunshme.

Ndarja e Bangladeshit nga Pakistani në vitin 1971 mori deri në një milion jetë.

Qindra mijëra njerëz vdiqën kur Biafra u përpoq të largohej nga Nigeria në vitet 1960.

Kohët e fundit, Moska ka dërguar trupa për të rrafshuar Groznin dhe për të vrarë mijëra qytetarë rusë, të gjitha për të parandaluar ndarjen e Çeçenisë si një shtet i ri.

Sudani i Jugut u bë anëtari më i ri i Kombeve të Bashkuara pas një referendumi popullor në 2011 që synonte t’i jepte fund një lufte civile të gjatë dhe shkatërruese.

Luftimet intensive nuk çojnë domosdoshmërisht në rezultat të qartë.

Armëpushimet e paqarta mund të zvarriten pafundësisht.

Tajvani dhe 23 milionë banorët e tij jetojnë në një zonë kurioze të së drejtës ndërkombëtare, të njohur nga vetëm 22 vende më të vogla dhe Vatikani.

Qiproja është e ndarë që nga viti 1974.

Nagorno-Karabaku dhe Transdnistria janë dy “konflikte të ngrira” të pashpresë brenda ish-Bashkimit Sovjetik, që mund të jenë vëllezër e motra të asaj pjelle të madhe të shteteve ish-sovjetike.

Dhe pastaj kemi Kosovën, një nga arrat më të forta në marrëdhëniet ndërkombëtare bashkëkohore, siç edhe zbulova vetë sa isha Ambasador i Britanisë në Beograd në vitin 1981.

E vendosur në një pllajë midis Malit të Zi, Shqipërisë, Maqedonisë dhe Serbisë, Kosova mbulon rreth 4000 milje katrore – më pak se gjysma e madhësisë së zonës metropolitane të Nju Jorkut.

Që nga gushti i këtij viti, 101 shtete anëtare të OKB-së – shumica e vendeve të botës të udhëhequra nga ShBA, Japonia, Nigeria dhe shumica e anëtarëve të Bashkimit Evropian – e kanë njohur atë si një shtet të pavarur.

Edhe kështu, ajo nuk mund të anëtarësohet në Kombet e Bashkuara, sepse 92 shtete anëtare të OKB-së nuk e njohin pavarësinë e saj.

Këto rezerva përfaqësojnë një shumicë të qartë të popullsisë së botës dhe përfshijnë sulmues të tillë globalë të rëndë si Kina, India, Rusia dhe Brazili, plus pesë anëtarë të BE-së.

Bllokimi nuk është i plotë: Egjipti, vendi më i madh arab, deklaroi mbështetjen e tij në qershor të këtij viti.

Por me vetëm pesë njohje të reja deri më tani në vitin 2013, pas 12 modesteve në vitin 2012, nuk ka asnjë perspektivë që Kosova të anëtarësohet në OKB në të ardhmen e parashikueshme.

Si lindi një ngërç i tillë?

Për ta kuptuar këtë, ne duhet të vlerësojmë karakterin e rastësishëm të historisë së Ballkanit.

Jugosllavia u bashkua nga disa prej mbetjeve të perandorive austro-hungareze dhe otomane pas Luftës së Parë Botërore.

Kombi i ri bashkoi disa bashkësi të ndryshme etno-gjuhësore në një shtet.

Duke u reflektuar dhe përkeqësuar këto ndarje, Lufta e Dytë Botërore pa jugosllavë duke vrarë jugosllavë në një shkallë të frikshme.

Në nxitimin për pushtet që pasoi, Josip Broz Tito dhe komunistët e tij dolën në krye. Tito shpiku një zgjidhje kushtetuese për hallet e Jugosllavisë. Ai krijoi gjashtë republika brenda kufijve lokalë që patën një rezonancë historike: Sllovenia, Kroacia, Serbia, Bosnja dhe Hercegovina, Maqedonia dhe Mali i Zi.

Brenda Serbisë u krijuan dy ‘krahina autonome’: Kosova dhe Vojvodina.

Në vitet e mëvonshme të historisë së Jugosllavisë, presidenca shtetërore ishte një ndarje ekscentrike e punës me tetë persona midis gjashtë republikave dhe dy krahinave autonome: Kosova dhe Vojvodina kishin zërat e tyre në nivelin më të lartë kombëtar.

Ky sistem qëndroi deri në vdekjen e Titos në vitin 1980.

Më pas, pa diktatorin e madh përreth për të vendosur kontrollin, askush nuk mund të vendoste se çfarë ishte në të vërtetë vendi – një shtet i vetëm, i centralizuar apo një federatë ekzotike.

Gjatë viteve 1980, ndërsa komunizmi po shembej në të gjithë Evropën, kontradiktat e Jugosllavisë u bënë të padurueshme.

Dy republika – Sllovenia dhe Kroacia – luajtën kartën e vetëvendosjes dhe u shkëputën nga korniza jugosllave.

Një Serbi e indinjuar, tani e udhëhequr nga Sllobodan Millosheviçi, vendosi kundër tyre Ushtrinë Kombëtare Jugosllave.

Millosheviçi argumentoi se ishte e gabuar të ndahej vendi përgjatë kufijve të republikave të tij të brendshme, kufij që (ai pretendonte) ishin hartuar në disavantazh të serbëve; pse serbët që jetojnë në Kroaci apo Bosnje papritmas duhet ta gjejnë veten si minoritet në këto shtete të reja?

Gatishmëria e tij për të përdorur dhunën kundër republikave të tij fqinje i zmbrapsi kombe perëndimore që të mos e pranonin logjikën e tij.

Në çdo rast, komuniteti ndërkombëtar nuk kishte oreks për të gërmuar rreth historisë së rrëmujshme të rajonit për t’u përpjekur të negocionte kufij të rinj që i jepnin mjaft vetëvendosje çdo komuniteti ballkanik.

Ku të fillonin? Si të nxjerrnin vezë nga një omëletë?

Duke kërkuar atë që dukej si opsioni më i lehtë, qeveritë perëndimore u bashkuan me Moskën postkomuniste për të hartuar një plan të bazuar në republikat e brendshme ekzistuese të Jugosllavisë.

Sllovenia kishte kuptim si një shtet i ri i pavarur: mbizotëronin sllovenishtfolësit dhe askush nuk e kontestoi seriozisht territorin e tyre historik.

Diku tjetër situata ishte shumë më pak e qartë.

Komunitetet e mëdha serbe si në Kroaci ashtu edhe në Bosnje dhe Hercegovinë donin të qëndronin brenda një kuadri kombëtar që përfshinte Serbinë dhe ata kishin mbështetje aktive ushtarake nga Beogradi i Millosheviçit.

Shpërtheu konflikti, më i keqi midis myslimanëve, serbëve dhe kroatëve të Bosnjës.

Konflikti boshnjak zgjati nga viti 1992 deri në vitin 1995, duke përfunduar me marrëveshjet e paqes të Dejtonit: nëse boshnjakët ndërluftues nuk mund të vendosnin një rezultat për veten e tyre, bota do ta bënte atë për ta.

Negociatori amerikan Riçard Hollbruk e detyroi marrëveshjen me mbështetjen evropiane dhe ruse dhe me përfshirjen e ngushtë të liderëve të Kroacisë dhe Serbisë, duke arritur kështu mbështetjen e plotë ndërkombëtare.

Kushtetuta e re e Bosnjës ishte një grumbull kompromisesh etno-territoriale.

Kufijtë e shtetit u përcaktuan nga integriteti territorial i kontestuar ashpër i një republike të brendshme jugosllave, ndërsa pretendimet për vetëvendosje për komunitetet kroate dhe serbe të Bosnjës thjesht u injoruan.

Nuk është e lehtë të bësh një vend të funksionojë kur gjysma e popullsisë e refuzon bazën e ekzistencës së tij.

Tetëmbëdhjetë vjet më vonë dhe pavarësisht mbështetjes kolosale financiare nga ShBA dhe BE, Bosnja mezi funksionon si një shtet modern.

Ndërkohë që marrëveshjet e Dejtonit po shtyheshin, Kosova ishte pjesë e një ‘Republike Federale të Jugosllavisë’ shumë të reduktuar që përfshinte vetëm dy nga gjashtë republikat fillestare jugosllave, Serbinë dhe Malin e Zi.

Kishte ardhur koha, iu duk kosovarëve, komunitetit shqipfolës të Kosovës, që të shkëputeshin nga kontrolli i Beogradit.

Në vitin 1996, Ushtria Çlirimtare e Kosovës filloi sulmoni disa stacionee të policisë. Beogradi u kundërpërgjigj. E kështu me radhë deri kur NATO bombardoi caqet serbe, duke u përpjekur ta detyronte Millosheviçin të braktiste operacionet e tij të rënda ushtarake kundër caqeve kosovare.

Në qershor 1999, Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të OKB-së e vendosi Kosovën nën mbikëqyrjen e OKB-së dhe filloi një proces politik për të vendosur statusin e saj.

Forcat ushtarake serbe u larguan nga Kosova. Pas vitesh makinacionesh diplomatike – dhe, këtë herë, mosmarrëveshje të zemëruara hapur midis kryeqyteteve perëndimore dhe Beogradit e Moskës – Kosova e shpalli veten të pavarur në shkurt 2008.

Sot, luftimet janë ndalur, por lufta ka kaluar në një nivel tjetër – një betejë diplomatike për statusin e Kosovës. Kosova pohon të drejtën e saj për vetëvendosje mes rrënojave nga rënia e Jugosllavisë. Serbia këmbëngul se integriteti i saj territorial duhet të respektohet.

Ekziston një fakt në Kosovë që të gjithë e pranojnë: Kosovarët janë shumë më shumë në numër se serbët.

Pas Luftës së Dytë Botërore, përpjekjet e autoriteteve jugosllave për të përmirësuar gjendjen e popullsisë shqipfolëse të vendit çuan në një rënie të mprehtë të vdekshmërisë së fëmijëve pa një zvogëlim përkatësisht të shpejtë të madhësisë së familjes.

Një lulëzim në numrat kosovarë tani valëvitet gjatë dekadave. Çdo vit lindin rreth 15,000 kosovarë më shumë sesa vdesin. Çdo vit në Serbi vdesin rreth 33,000 serbë më shumë sesa lindin.

Numrat aktualisht janë afërsisht 50,000 në vit në favor të Kosovës.

Këto mospërputhje nuk duken të mëdha, por ato rriten.

Më pak se një brez nga tani, diferenca e popullsisë midis Serbisë (aktualisht rreth shtatë milionë) dhe Kosovës (aktualisht po i afrohet dy milionë) ka të ngjarë të tkurret me gati një milion njerëz. Ju e shihni ndryshimin. Kosova është e turbullt, plot me të rinj që drejtojnë kioska dhe punëtori ose thjesht lëvizin përreth.

Kaloni në Serbi dhe skena zbrazet papritmas: livadhe të harlisur dhe ferma të vogla të rregullta, por pak njerëz të frikshëm.

Serbët këmbëngulin se nuk është e drejtë të pranohet shumica dërmuese e sotme shqipfolëse si një argument vendimtar në favor të vetëvendosjes, sepse ky avantazh është artificial: “për dekada, forca e jashtme dhe manipulimet e epokës komuniste kanë pakësuar popullsinë serbe të Kosovës, duke u anuar numrat në favor të shqipfolësve”.

Ata shtojnë se ndërhyrja e NATO-s në fund të viteve 1990 çoi në largimin e dhjetëra mijëra serbëve të tjerë dhe se Administrata e OKB-së më pas dështoi në krijimin e një programi gjithëpërfshirës të “kthimit” si ai që u shfaq kaq dukshëm në Bosnjën e pas konfliktit.

Në Bosnje, theksojnë serbët, vendbanimi i Holbrooke në Dejton u dha tre komuniteteve rivale një mesazh të prerë: Ndaloni luftën! Bashkohuni mirë me njëri-tjetrin, në një kuadër të vetëm shtetëror. Lejoni njerëzit të kthehen në shtëpitë e tyre!

Ekspertët kosovarë përgjigjen me gjakftohtësi se shqipfolësit e Kosovës kanë mjaft pretendime historike për territore në këtë pjesë të Evropës. Më e rëndësishmja, serbët duhet të pranojnë se politikat e tyre të këqija të vazhdueshme kanë sjellë rënien e tyre.

Për dekada, nëse jo shekuj, serbët i kanë parë kosovarët si inferiorë: “Dëbora është e thellë – merrni një Shiptar që ta fshijë”, thonë ata, ku Shiptari është një sharje etnike për shqiptarët.

Siç kanë treguar njëri pas tjetrit episodi të zymtë, liderët serbë në Beograd kanë dështuar ndaj dhunës kur merren me kërkesat legjitime të Kosovës. Në vitet 1990, Millosheviçi dëboi qindra mijëra kosovarë – qytetarë të Serbisë – jashtë territorit.

Kosovarët besojnë se ëndrra serbe është një Kosovë e idealizuar pa to, një ambicie sa e poshtër aq edhe e paarritshme, përveçse me të ashtuquajturin ‘spastrim etnik’.

Me gjithë këtë, thonë kosovarët, si mund të pritet që ne të jetojmë nën sundimin serb? Kosova kishte statusin substancial të një republike në Jugosllavinë komuniste: tani shumica dërrmuese e popullit të Kosovës dëshiron të ndjekë të gjitha republikat e tjera jugosllave që janë shkëputur nga ajo që ata e shohin si nacionalizëm keqdashës dhe të shëmtuar të Serbisë.

Më shumë se gjysma e vendeve në botë e shohin logjikën politike dhe drejtësinë morale në këtë pozicion. Për arsye thjesht demografike, pozicioni i Serbisë është i dënuar të dështojë. Në botën e sotme, numrat numërohen. Dhe kosovarët i kanë numrat në anën e tyre.

Shtetet ose fitojnë njohjen ndërkombltare dhe një flamur në Kombet e Bashkuara, ose nuk e fitojnë.

Kosova ose është pjesë e Serbisë moderne, ose nuk është.

Pasi Washingtoni, Londra dhe kryeqytetet e tjera vendosën ta njohin Kosovën brenda kufijve të saj të epokës jugo – përballë kundërshtimit të fortë nga Moska,

Pekini dhe shumë qendra të tjera të rëndësishme të pushtetit – të gjitha opsionet për një zgjidhje me një shtet të vetëm humbën.

Sikur të dy palët të kishin shfaqur akoma mosgatishmëri të paepur për të jetuar nën një flamur, ne mund ta kishim pranuar këtë realitet me një grindje pragmatizmi (zakonisht qasja më e mençur) dhe të propozonim një marrëveshje që këmbente integritetin territorial me vetëvendosje.

Kosova do të merrte pavarësinë e saj të plotë – duke përfshirë njohjen nga Beogradi – vetëm nëse disa nga komunitetet e saj serbe do t’i ofrohej opsioni për të qëndruar në Serbi.

Ndërkohë, komuniteti i shqipfolësve të Luginës së Preshevës në Serbi mund të ftohet të zgjedhë t’i bashkohet Kosovës.

Nga të dyja palët pritet që të bëjnë kompromise strategjike, me rregullime kufitare të mbikëqyrura ndërkombëtarisht që pasqyrojnë dëshirat demokratike të komuniteteve të ndryshme lokale.

Pjesa tjetër e botës do të kishte tundur kokën në këtë sens të mirë dhe do të priste të miratonte çdo marrëveshje që do të dilte.

Kështu duket ngërçi diplomatik i sotëm që ndan planetin.

Kosova në fakt vë veton ndaj ofertës së Serbisë në Bashkimin Evropian. Serbia e bën të qartë se, pa bekimin e saj, Kosova nuk do të anëtarësohet në BE apo OKB.

Ky bllokim mbi territorin dhe besnikërinë është ai që princat, dukët dhe peshkopët dinak që hartonin Paqen e Vestfalisë do ta njihnin lehtësisht.

Shumica dërrmuese e vendeve që nuk e kanë njohur Kosovën nuk brengosen për Kosovën apo Serbinë. Për këto vende nuk ka të bëjë me grindjet ballkanike – ka të bëjë me sigurinë e tyre.

Po, disa komunitete pakicë duan t’i udhëheqin punët e tyre. Por integriteti territorial mbështet mënyrën se si funksionon e gjithë bota: rreziqet e mëdha vijnë nga prishja e këtij parimi themelor përballë kundërshtimeve serioze ndërkombëtare.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com