Pretendentët për titullin shtrihen që nga Iluminizmi dhe Rilindja deri në Greqinë e Lashtë.
Gjatë 2000 viteve të fundit, njerëz të panumërt kanë avancuar ndërmarrjen e shkencës. Sipas vlerësimit të UNESCO-s, rreth 8 milionë prej tyre ishin në detyrë në vitin 2013. Ata janë brezi i fundit në një linjë të gjatë kërkuesish të dijes – por a ka ndonjë që mund ta quajmë paraardhës të tyre të përbashkët? A ka, me fjalë të tjera, një shkencëtar të parë?
Në një farë mase, varet se çfarë kuptoni me “shkencëtar”. Vetë fjala daton në vitin 1834, kur filozofi William Whewell e shpiku atë si një term ombrellë për praktikuesit e një bollëku gjithnjë në zgjerim të shkencave. Radhët akademike ishin plot me kimistë, fizikanë, natyralistë dhe matematikanë (për të mos përmendur nëngrupet e tyre në rritje) dhe Whewell u përpoq t’i bashkonte ata nën këtë emër të ri.
Në kuptimin në të cilin ai e nënkuptonte atë, dhe kuptimin në të cilin ne e kuptojmë sot, titulli i shkencëtarit të parë mund të shkojë pa dyshim për disa nga paraardhësit modernë të disiplinës. Dy kandidatë të rëndësishëm janë Roger Bacon, filozofi mesjetar anglez që mbrojti eksperimentimin dhe Francis Bacon, i cili kodifikoi metodën shkencore 300 vjet më vonë.
Për shumë njerëz, studimet e famshme të Galileo Galileit për lëvizjen dhe kozmosin, plus gatishmërinë e tij për të kundërshtuar dogmat fetare, e bëjnë atë shkencëtarin arketip. Ai ndërtoi atë që atëherë ishte teleskopi më i fuqishëm në ekzistencë dhe e përdori atë për të konfirmuar modelin heliocentrik të sistemit diellor, duke çimentuar ndoshta revolucionin më të madh shkencor të të gjitha kohërave. Albert Ajnshtajni dikur e quajti Galilein “babai i fizikës moderne, në të vërtetë, krejtësisht i shkencës moderne”.
Të tjerë mendojnë se nderi u takon figurave të mëparshme historike. Qindra vjet përpara ndonjë prej evropianëve të lartpërmendur, rreth fundit të shekullit të parë pas Krishtit, Ibn al-Haytham ndërmori një studim të gjerë të dritës dhe vizionit. Një musliman i lindur në Irakun e sotëm, ai shpiku kamera obscura dhe, siç shkruan Bradley Steffens në Ibn al-Haytham: First Scientist, “ishte personi i parë që testoi hipotezat me eksperimente të verifikueshme”. Ai ishte gjithashtu një ndikim i qartë në Roger Bacon.
Megjithatë, asnjë nga këta burra nuk e quajti veten shkencëtar. Përkundrazi, ata ishin filozofë natyralë, jo pionierë të një profesioni thelbësisht të ri, dhe siç e panë ata mishëruan një traditë me rrënjë në Greqinë e Lashtë.
Duke e zgjeruar pak nocionin e shkencës, disa e konsiderojnë Aristotelin përkrahësin e saj origjinal. Ai nuk ishte shumë një eksperimentues dhe shumë nga përfundimet e tij ishin të gabuara – ai besonte se gratë kishin më pak dhëmbë se burrat dhe se e gjithë materia përbëhej nga katër elementë, secili prej të cilëve u fundos ose ngrihej sipas nevojës për të arritur vendin e duhur. Por në The Laguna: Si Aristoteli shpiku shkencën, biologu Armand Marie Leroi argumenton se Aristoteli megjithatë ilustron empirizmin që ka prodhuar që atëherë kaq shumë zbulime të mrekullueshme. Në shqyrtimin e tij kurioz dhe kolosal të botës natyrore, u shfaq shpirti – nëse jo të gjitha parimet moderne – i shkencës.
Vetë Aristoteli tregon edhe më larg në kohë, paraardhësit e tij grekë. Njëri prej tyre, Anaksimandri, gjeti një kampion të kohëve të fundit në fizikantin teorik Carlo Rovelli. Në Shkencëtari i Parë: Anaksimandri dhe trashëgimia e tij, ai vendos fillimin e shkencës në “revolucionin e Anaksimaderit”: të kuptuarit se Toka nuk mbështetet nga kolona kozmike ose një kullë e pafundme breshkash, siç supozuan ata para tij, por që qiejt vazhdojnë nën këmbë ashtu siç bëjnë sipër.
Për Rovellin, kjo arritje nuk është më pak e rëndësishme se revolucioni i Kopernikut dy mijëvjeçarë më vonë dhe meriton epitetin që libri i tij i jep Anaksimandrit. “Nëse ky riimagjinim i botës është një aspekt qendror i sipërmarrjes shkencore, atëherë fillimi i kësaj aventure nuk duhet kërkuar në ligjet e lëvizjes së Njutonit, në eksperimentet e Galileos ose në reflektimet e Francis Bacon”.
Por është e mundur të bëjmë një hap të fundit mbrapa në historinë e shkencës, te mësuesi i vetë Anaksimanderit: Thales i Miletit, një nga të ashtuquajturit Shtatë Dijetarët e Greqisë antike. Ai njihet më shpesh si filozofi i parë, por, përsëri, filozofia dhe shkenca lindin nga i njëjti kureshtar.
Duket se Thales ishte i interesuar për gjithçka, nga gjeografia dhe matematika te politika dhe historia. Sipas Aristotelit, ai ishte personi i parë që hetoi parimet themelore të materies, dhe historiani Herodoti shkruan se ai parashikoi një eklips në vitin 585 p.e.s. (edhe pse askush nuk e di se si). Por ai gjithashtu mund të përdorte intelektin e tij për qëllime më tokësore, siç tregon Aristoteli në një anekdotë zbavitëse.
Thales jetoi në varfëri dhe njerëzit e Miletit e morën këtë si provë të padobishmërisë së filozofisë. Për t’u mësuar ndryshe, ai përdori “mjeshtërinë e tij në yje” për të parashikuar një korrje të madhe ulliri vitin e ardhshëm. Më pas, ai bleu të gjitha presat e ullirit në rajon dhe, kur erdhi korrja, i la të dalin me çdo kusht dhe fitoi një sasi parash. Kështu, shkruan Aristoteli, “ai i tregoi botës se filozofët mund të jenë lehtësisht të pasur nëse duan, por se ambicia e tyre është e një lloji tjetër”.
Ashtu si Aristoteli, Thales nuk mori gjithçka siç duhet. Ai pretendoi, për shembull, se “gjithçka është ujë”. Por ai është i rëndësishëm, mbi të gjitha, sepse ai shënoi një zhvendosje nga shpjegimet e mbinatyrshme në ato natyrore. Pas epokave të ndërhyrjes hyjnore, të rrufesë së Zeusit dhe valëve përplasëse të Poseidonit, Thales ishte i pari që propozoi teori për mënyrën se si bota funksionon bazuar në vëzhgim dhe arsye – ashtu siç bëjnë shkencëtarët sot. Për aq sa mund të gjurmojmë trashëgiminë intelektuale që arriti kulmin në shkencën moderne, ajo çon këtu.
Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.
/Albanianpost.com
