Kur sheh kantierin e braktisur të ndërtimit, është e lehtë të mahnitesh me atë që ai mund të ketë qenë dikur.
Nga aty shihen dy brigje artificiale kolosale poshtë kodrave me shenja, gërmues të bllokuar dhe gropa çimentoje.
Këto janë mbetjet e vjetra të projektit të digës së Kalivaçit në lumin Vjosë në Shqipëri, i cili është quajtur “lumi i fundit i egër i Evropës”.
Nëse zhvilluesit do të kishin pasur sukses në rrugën e tyre, ky do të ishte tani vendi i një dige hidroelektrike 43 metra të lartë me një rezervuar të madh pas saj.
Në vend të kësaj, në mars, qeveria shqiptare shpalli tërësinë e Vjosës dhe shumë prej degëve të saj një park kombëtar lumi të egër, i pari (dhe ndoshta i fundit) i këtij lloji në Evropë – i shpëtuar në përjetësi nga një fat që i ka ndodhur shumë prej tyre në këtë pjesë të botës.
Vjosa është e veçantë sepse është tërësisht me rrjedhje të lirë.
Përveç mbetjeve të projektit të Kalivaçit, nuk ka as diga, as barriera, as bankina artificiale. Tani do të qëndrojë kështu.
Kryesisht.
Digat prodhojnë energji hidroelektrike, por janë katastrofike për biodiversitetin dhe dhuratat e tjera të rëndësishme ekologjike që na japin lumenjtë.
Pra, shpëtimi i Vjosës është një fitore e madhe për natyrën – duke përfshirë rrëqebullin e Ballkanit të rrezikuar në mënyrë kritike dhe ngjalën evropiane – dhe një frymëzim për projekte të tjera të ruajtjes së lumenjve.
Është gjithashtu një lajm i rrallë i mirë në sfondin e gjendjes tronditëse të shumë lumenjve të botës.
Por beteja për nuk ka mbaruar ende.
Të gjithë lumenjtë dikur ishin pa pengesa të krijuara nga njeriu, sigurisht, por pak janë tani, veçanërisht në Evropë.
“Kjo është ajo që bëjnë lumenjtë – ata rrjedhin”, thotë biologu Olsi Nika në EcoAlbania, një OJQ me qendër në Tiranë që ka luftuar për të shpëtuar Vjosën.
“Nëse e bllokon rrjedhën, nuk është lumë. Nga rrjedha varen shumë veçori të tjera të ekosistemit dhe shërbime si migrimi i peshkut, rrjedha e sedimenteve, pastrimi natyror”.
Megjithatë, njerëzit kanë ndërhyrë prej kohësh në këtë gjendje natyrore të punëve.
Shumë nga lumenjtë e botës, veçanërisht ata në rajone me popullsi më të dendur, janë penguar nga diga ose pengesa të tjera për të mundësuar transportin, ujitjen, furnizimin me ujë dhe, së fundmi, për të gjeneruar energji hidroelektrike.
Rezultati është se lumenjtë me rrjedhje të lirë janë gjithnjë e më të rrallë, me avantazhet e tyre të shumta që shpesh anashkalohen në nxitimin për të gjeneruar energji elektrike të gjelbër si pjesë e zhvendosjes drejt ekonomive me karbon të ulët.
Diga gjigante e planifikuar për Vjosën – e cila ngrihet në Greqi dhe rrjedh për 272 kilometra, përmes Shqipërisë dhe në detin Adriatik – do të kishte dënuar përfitimet e ekosistemit.
“Ky është lumi i fundit i kësaj madhësie në këtë rajon që është plotësisht natyror”, thotë Andrej Sovinc në Unionin Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN), i cili është me qendër në Lubjanë, Slloveni.
Ajo tani është e mbrojtur jo vetëm nga kërcënimi i digave, por edhe nxjerrja e zhavorrit dhe aktivitetet e tjera të dëmshme.
Mbytja e lumenjve
Me vendosjen e digës, sedimenti do të ishte mbështetur kundër strukturës, duke çuar në erozion të rëndë në rrjedhën e poshtme, dhe tkurrjen e deltës së lumit në bregun e Adriatikut.
Peshqit migrues si ngjalat evropiane dhe salmoni nuk do të kishin mundur ta kalonin atë.
Diga do të kishte kthyer gjithashtu 14.5 kilometra lumë në rrjedhën e sipërme në një rezervuar prej 18 kilometrash katrorë.
“Edhe lumenjtë mund të mbyten”, thotë Ulrich Eichelmann, CEO i OJQ-së me bazë në Vjenë, Riverëatch, e cila ishte pjesë e fushatës për krijimin e parkut kombëtar.
Do të kishte pasur edhe ndikime të tjera.
“Në rrjedhën e sipërme të një dige, ju merrni një lloj sistemi liqenor që është krejtësisht i ndryshëm nga ai që ishte më parë, i populluar me specie krejtësisht të ndryshme”, thotë Ulrika Aberg nga IUCN në Gland, Zvicër.
Disa diga krijojnë një rrjedhë uniforme në drejtim të rrymës, e cila homogjenizon sistemin e lumenjve, duke shkatërruar pulset sezonale të ujit që shumë peshq përdorin si sinjale për shumim ose migrim, dhe duke i bërë habitatet më pak të ndryshueshme.
Kërcënimi i Kalivaçit u shfaq në vitin 1997, kur qeveria shqiptare i dha një kompanie italiane një kontratë për të ndërtuar një termocentral 108 megavat përgjatë rrjedhës së poshtme të Vjosës.
Zhvillimi postkomunist i Shqipërisë u fuqizua kryesisht nga hidrocentralet dhe ajo donte më shumë.
Ndërtimi filloi në 2007, por projekti u rrënua nga probleme financiare dhe vonesa të pafundme dhe një dekadë më vonë, me vetëm 30 për qind të punës së përfunduar, qeveria e tërhoqi prizën.
Më pas kontrata iu riaktua një konsorciumi turko-shqiptar.
Megjithatë, në atë kohë, organizatat mjedisore, avokatët dhe shkencëtarët ishin në lidhje me një fushatë të shumëanshme për të mbrojtur lumenjtë në rajon, të quajtur Save the Blue Heart of Europe.
Ajo e bindi qeverinë shqiptare të mendojë sërish.
Shkencëtarët argumentuan gjithashtu se, duke pasur parasysh ngarkesën jashtëzakonisht të lartë të sedimentit të lumit, diga do të zhytet plotësisht në 30 deri në 40 vjet, duke e bërë atë të vjetëruar dhe një detyrim financiar neto.
Së bashku, këto vendime e vranë projektin dhe hapën derën për krijimin e një parku kombëtar.
Vjosa është një pamje për të parë se si dukeshin lumenjtë para se të “përmirësoheshin” nga njerëzit.
Rrjedha e sipërme e saj bie përmes grykave dhe kanioneve mahnitëse dhe nën ura të lashta guri të vendosura midis majave të mbuluara me borë.
Më poshtë, kalon nëpër një shtrat të madh lumi me zhavorr deri në 2 kilometra të gjerë.
Kanali ndahet vazhdimisht dhe ribashkohet për të krijuar shirita me ujë blu-jeshile, liqene dhe ishuj të përkohshëm në të cilët folezojnë zogj të rrallë.
Flamingo, pelikanë dhe lugë
Në disa kilometrat e fundit të tij, Vjosa kthehet në një lumë klasik fushor me një kanal të vetëm e të përdredhur.
Pas 272 kilometrash me rrjedhje të lirë, përfundimisht derdhet në detin Adriatik në një deltë të pasur me jetë zogjsh karizmatike, duke përfshirë flamingo, pelikanë dalmat dhe lugët euroaziatike.
“Nuk ka delta të tjera të tilla si Vjosa në Adriatik”, thotë Sovinc, një ish-inxhinier ndërtimi që tani punon për të parandaluar që profesioni i tij i vjetër të shkatërrojë biodiversitetin.
Vetë lumi është një pikë e nxehtë biodiversiteti.
Ka më shumë se 1 mijë e 200 lloje bimore dhe shtazore, disa prej tyre gjenden vetëm këtu.
Një specie e rëndësishme që varet nga lumi është rrëqebulli i Ballkanit i rrezikuar në mënyrë kritike.
Vlerësohet se në botë kanë mbetur vetëm rreth 120, me rreth 15 në Shqipëri.
Ngjalat evropiane – gjithashtu të rrezikuara në mënyrë kritike – do të ishin prekur rëndë gjithashtu, duke mos qenë më në gjendje të hynin në 880 kilometra të lumit dhe degëve të tij në rrjedhën e sipërme të digës.
Sipas një vlerësimi të ndikimit, 72 lloje të tjera të gjetura në Vjosë ose përreth janë të rrezikuara.
Ky vlerësim arriti në përfundimin se diga “do të çonte në shkatërrimin e një prej peizazheve më të pacenuara të lumenjve të egër në Evropë”.
Për momentin, parku kombëtar përfshin vetëm lumin, shtratin e tij dhe një pjesë të tokës pranë tij, dhe e njëjta gjë për disa nga degët kryesore të tij, Drinos, Kardhiq, Bënça dhe Shushicë.
Sipërfaqja e përgjithshme është 127 kilometra katrorë.
Është problematik fakti se Vjosa është një lumë transnacional, që ngrihet në malet e Pindos në Greqi.
Brenda Greqisë, pjesa më e madhe e Aoös – siç quhet lumi atje – Qeveria greke po shqyrton nëse do të zgjerojë parkun për t’i mbrojtur ata.
Digat janë gjithashtu një problem në Greqi – jo ato masive si Kalivaçi, por hidrocentralet e vegjël në degët malore me rrjedhje të shpejtë.
Marrë nga “New Scientis” botimi javor shkencor
Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.
/Albanianpost.com
