BBC: Kukësi, qyteti i parë i nominuar për çmimin Nobel

Alida Ismailaj po ndihmonte një gazetare franceze të kalonte kufirin nga Shqipëria në Kosovë, kur një bombë shpërtheu aty pranë, duke spërkatur copëza përgjatë një rruge të mbushur me refugjatë që po largoheshin.

“Kufiri ishte i rrezikshëm”, ka thënë Ismailaj, duke kujtuar se si ajo ndihmoi gazetarët ndërkombëtarë të dokumentonin arratisjen e më shumë se 400 mijë refugjatëve përmes vendlindjes së saj të Kukësit, midis marsit dhe qershorit 1999.

“Ishte minuar dhe bombarduar, Kukësi ishte vendi i parë i sigurt që mund të ndaloje”.

Paçka se ka një popullsi prej vetëm 16 mijë banorësh, qyteti i vogël, i cili është 20 kilometra larg kufirit, mirëpriti një numër marramendës refugjatësh në shtëpi dhe kampe të improvizuara.

Kukësi bëri bujë në mbarë botën dhe në vitin 2000 u bë qyteti i parë që u nominua për Çmimin Nobel për Paqen.

Por fama ishte jetëshkurtër.

Tashmë duke u përballur me një mori krizash pas rënies së komunizmit, sapo lufta në Kosovë përfundoi dhe refugjatët u kthyen në shtëpi, Kukësi përjetoi një eksod të vetin, pasi 53% e banorëve u larguan nga qyteti më i varfër i Shqipërisë në kërkim të mundësive ekonomike jashtë vendit.

Teksa numri i vizitorëve në Shqipëri rritet, vendasit si Ismailaj shpresojnë se turizmi mund të ofrojë një nxitje për brezin e ardhshëm për të qëndruar.

Me aeroportin e ri ndërkombëtar të Kukësit, shtigjet e ecjes malore, reliket komuniste dhe një përrallë heroike për të treguar, banorët po i drejtohen historisë së tyre unike të konfliktit, qëndrueshmërisë dhe bujarisë për të joshur udhëtarët në një nga qoshet më pak të njohura të vendit.

Të vendosura në bashkimin e lumenjve Drin i Bardhë dhe i Zi në Shqipërinë verilindore, blloqet uniforme të apartamenteve të Kukësit janë nën hijen e majës malore të Gjallicës me borë.

Një udhëtim 20 minutash në lindje përmes kalimeve malore ju çon në Kosovë, ku shqiptarët e Kosovës luftuan për pavarësi gjatë fazave të fundit të rënies së Jugosllavisë në vitin 1999.

Bujar Kovaçi, një guidë turistike me kohë të pjesshme, i njeh shumë mirë vështirësitë e kaluara në një vend kufitar të mbushur me rrezik.

“Unë u kam mbijetuar minave”, ka thënë ai. “Jam shumë me fat që jam gjallë sot”.

Ai ishte vetëm 10 vjeç kur mori një minë tokësore teksa luante në fshat afër kufirit. Duke mos ditur se çfarë ishte, ai e goditi me një gur dhe ajo shpërtheu.

Familja e tij e dërgoi me urgjencë në spitalin e Kukësit dhe ai u zgjua dy javë më vonë, me syrin e majtë pa shikim dhe krahun e djathtë që i mungonte nga bërryli e poshtë.

“Në vitin 1999 ka pasur kaq shumë aksidente këtu”, ka dalluar ai.

Në total, 120 kilometra përgjatë kufirit Shqipëri-Kosovë u minuan rëndë me eksploziv.

“Për vite më pas, ende po pastronin minat…shumë u plagosën si unë”.

Me ndihmën e Albanian Trip, Kovaçi po zhvillon tani ture për të shfaqur historinë dhe kulturën e Kukësit, si dhe kalimet malore përreth, shtigjet e ecjes, ujëvarat dhe fshatrat.

Udhëtimet e tij nuk i shmangen të kaluarës së trazuar të Kukësit dhe fitimet investohen përsëri në një shoqatë lokale që mbështet viktimat e minave tokësore.

Kovaçi shpreson se nëse mund të joshë turistët në këtë pjesë të Evropës që rrallë vizitohet, ai jo vetëm mund të ndihmojë të tjerët të lënduar nga minat e pashpërthyera, por edhe të ndihmojë në nxitjen e njerëzve për të qëndruar dhe për të ruajtur kulturën vendase të Kukësit përballë migrimit ekonomik.

Siç tregoi nominimi për Nobel, banorët e Kukësit janë mësuar të mirëpresin vizitorët.

Kovaçi ka treguar sesi Kukësi arriti të presë qindra mijëra refugjatë nga familjet që hapën shtëpitë e tyre për 90 mijë njerëz, ndërkohë që ngriti edhe tenda në të gjithë sheshin e tij, përgjatë brigjeve të lumit dhe në fushat përreth.

Deri në shpërthimin e papritur të famës së qytetit në vitin 2000, historia, ashtu si ujërat e lumenjve të Drinit, me sa duket e kishte kaluar Kukësin prej shekujsh.

I ngritur nga ilirët e lashtë, Kukësi ishte një territor i largët i perandorive romake, bizantine dhe më pas osmane derisa Shqipëria u bë një komb i pavarur në vitin 1912.

Pas Luftës së Dytë Botërore, njerëzit panë se si shqiptarët etnikë në Kosovë ishin zhytur në Republikën Federale Socialiste të Jugosllavisë, ndërsa Kukësi u gjend në kufirin e diktaturës komuniste gjithnjë e më paranojake të Enver Hoxhës.

Hoxha e drejtoi Shqipërinë me një grusht të hekurt, duke ndërtuar një rrjet të gjerë tunelesh dhe bunkerësh nëntokësorë në mbarë vendin.

Megjithatë, ato poshtë Kukësit, të cilat filluan në vitet 1970 dhe shtrihen për rreth 7 kilometra nën qytet, janë më të mëdhatë në Shqipëri, me hapësirë të mjaftueshme për të strehuar të gjithë popullsinë e Kukësit në rast lufte.

Tunelet janë ende atje dhe Afrim Cenaj, babai i të cilit shërbeu nën tokë si oficer në ushtrinë shqiptare në vitet 1980, tani udhëheq ture në atë që vendasit e quajnë “qyteti i nëndheshëm”.

Duke hyrë në një nga hyrjet e shumta të fshehura në të gjithë Kukësin, Cenaj o udhëzon vizitorët nëpër një labirint kalimi të errët, të ndriçuar herë pas here nga boshtet e ventilimit dhe shtëpia e strehimoreve të pafundme betoni që tani janë të braktisura.

Cenaj beson se relike të tilla komuniste do të tërheqin turistët në Kukës dhe ai po përpiqet të sigurojë një kredi për të kthyer një bllok të vjetër kazerme mbi një nga hyrjet sekrete në një bujtinë.

“Babai im dikur e ruante këtë vend”, ka treguar ai. “Dhe tani dua ta ruaj”.

Historia komuniste është me bollëk në Kukës.

“Natën e parë të eksodit kemi pritur 13 mijë refugjatë në Kukës”, ka treguar Ismailaj, duke shpjeguar se njerëzit flinin edhe në dyshemenë e radiostacionit të qytetit.

“Ky moment historie e bëri Kukësin kaq të rëndësishëm sa mediat botërore erdhën këtu, duke raportuar për qytetin e vogël që mirëpriti qindra mijëra refugjatë”.

Teksa nominimi i Kukësit për Nobel ishte historik, Ismailaj pyet nëse më shumë banorë do të ishin ndjerë të detyruar të qëndronin po të kishin fituar.

“Ndoshta sot, nëse do të ishim fitues i çmimit Nobel për Paqen, do të kishim më shumë investime, më shumë vëmendje nga OJQ-të”.

Të gjithë ata që jetojnë në Kukës kanë miq dhe familje që punojnë jashtë vendit, dhe kjo është arsyeja kryesore pse një aeroport i ri, i hapur në vitin 2022, e lidh tani atë me disa qytete të mëdha evropiane.

Por gjithashtu po lehtëson turizmin, i cili nga ana tjetër po krijon stimuj për brezin e ardhshëm për të qëndruar.

“Shumica e familjes sime janë larguar”, ka treguar Cenaj. “Por djali im po mëson anglisht. Ai do të bëhet guidë turistike këtu në Kukës”.

Me majat kolosale malore dhe ujërat e lumenjve bruz, është e lehtë të imagjinohet Kukësi dhe rajoni përreth duke u shfaqur si një destinacion udhëtimi aventureske.

Në fshatin Shistavec, 45 minuta me makinë drejt maleve, shtëpitë prej druri janë ndërtuar për skiatorët dhe alpinistët, dhe në udhëtimet ditore nga Kukësi, turistët mund të mësojnë më shumë për kulturën malore të goranëve.

Kukësi është gjithashtu një portë për në shtegun High Scardus të hapur së fundmi që lidh Maqedoninë e Veriut, Shqipërinë dhe Kosovën dhe përshkon kufirin nga Shistaveci.

Megjithatë, shqetësimi në Ballkan është se konfliktet e reja janë vetëm një shkëndijë larg, veçanërisht duke pasur parasysh se pavarësia e Kosovës nuk është njohur kurrë nga Serbia.

“Ata kanë kujtime të tmerrshme”, ka thënë Remzije Sherifi, gazetare kosovare e cila u largua nga shtëpia e saj gjatë konfliktit të vitit 1999.

“Njerëzit kanë humbur familje të tëra, të tjerë kanë të dashur ende në burg ose jetojnë me shpresën e kthimeve që mund të mos ndodhin kurrë”.

Duke hapur dyert për rreth 400 mijë njerëz, Kukësi i tregoi botës se edhe në momentet më të errëta mbizotëron njerëzimi.

Tani, banorët shpresojnë të ndajnë historitë e tyre të komunizmit dhe konfliktit duke përhapur gjithashtu idealet e tyre të mikpritjes dhe paqes.

Marrë nga “BBC”, përshtatur për “Albanian Post”.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.