A janë robotët vrasës e ardhmja e luftës?

Njerëzimi është në prag të një epoke të re luftarake.

Të nxitura nga zhvillimet e shpejta në inteligjencën artificiale, platformat e armëve që mund të identifikojnë, synojnë dhe vendosin të vrasin vetë qeniet njerëzore po transformojnë shpejt të ardhmen e konfliktit.

Ndryshe quhen sisteme të armëve autonome vdekjeprurëse (LAWS), por kritikët i quajnë robotë vrasës.

Shumë vende – përfshirë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Kinën, Mbretërinë e Bashkuar, Indinë, Iranin, Izraelin, Korenë e Jugut, Rusinë dhe Turqinë – kanë investuar shumë në zhvillimin e armëve të tilla në vitet e fundit.

Një raport i Kombeve të Bashkuara sugjeron se dronët Kargu-2 të prodhimit turk në modalitetin plotësisht automatik shënuan agimin e kësaj epoke të re kur sulmuan luftëtarët në Libi në vitin 2020 në mes të konfliktit të vazhdueshëm të atij vendi.

Po ashtu dronët autonome kanë luajtur një rol vendimtar në luftën në Ukrainë, ku Moska dhe Kievi kanë vendosur këto armë pa ekuipazh për të shënjestruar ushtarët dhe infrastrukturën e armikut.

Shfaqja dhe vendosja e makinerive të tilla po nxit debate intensive midis ekspertëve, aktivistëve dhe diplomatëve në mbarë botën, teksa ata përballen me përfitimet dhe rreziqet e mundshme të përdorimit të robotëve dhe konsiderojnë si t’i ndalojnë.

Megjithatë, në një peizazh gjeopolitik gjithnjë e më të ndarë, a mund të arrijë komuniteti ndërkombëtar në ndonjë konsensus për këto makineri? A e bëjnë thelbësore kërcënimet etike, ligjore dhe teknologjike që vijnë nga armë të tilla ndalimi i tyre përpara se të marrin përsipër fushën e betejës? A është i realizueshëm një ndalim i përgjithshëm, apo një grup rregullash është një opsion më realist?

Një ndalim i plotë i sistemeve autonome të armëve nuk duket i mundshëm së shpejti. Megjithatë, një kor zërash në rritje po kërkon rregullimin e tyre dhe ekspertët besojnë se një tabu globale e llojit që ekziston kundër përdorimit të armëve kimike është e mundur.

Fuqitë e mëdha ushtarake mund të jenë të intriguara nga avantazhet e mundshme të fushëbetejës që sisteme të tilla mund t’u japin atyre, por duket se ka pak oreks për ta jashtë qeverive dhe gjeneralëve.

Në fund të marsit, Yasmin Afina, bashkëpunëtore kërkimore në Chatham House me qendër në Londër, i përshkroi Dhomës së Lordëve, dhomës së dytë të parlamentit të Mbretërisë së Bashkuar, se si Agjencia e Sigurisë Kombëtare e SHBA (NSA) dikur gabimisht kishte identifikuar një gazetar të Al Jazeera si një korrier i Al-Kaedës.

Ky etiketim – i cili gjithashtu rezultoi në futjen e gazetarit në një listë vëzhgimi në SHBA – doli në dritë vetëm përmes dokumenteve të zbuluara në vitin 2013 nga Edward Snowden, një ish-kontraktor me NSA.

Një sistem survejimi i llojit që qëndron pas atij incidenti nuk është në vetvete një sistem armësh, por ai mundëson vdekjen, ka thënë Afina në deponimin e saj.

“Nëse do të angazhonit objektivin, gazetarin, kjo do të ishte absolutisht kundër konsideratave të së drejtës humanitare ndërkombëtare”.

Potenciali që LAWS të shkaktojë një reaksion zinxhir të ngjarjeve përshkallëzuese shqetëson Toby Walsh, një ekspert i inteligjencës artificiale.

“Ne e dimë se çfarë ndodh kur vendosim sisteme kompjuterike komplekse kundër njëri-tjetrit në një mjedis të pasigurt dhe konkurrues. Quhet tregu i aksioneve”, ka shkruar Walsh në provat me shkrim të dorëzuara në Dhomën e Lordëve.

“Mënyra e vetme për të ndaluar rezultatet e padëshirueshme është përdorimi i ndërprerësve. Në tregun e aksioneve, ne thjesht mund të çlodhim transaksionet kur ndodh një situatë e tillë. Por ne nuk mund ta zbusim fillimin e Luftës së Tretë Botërore”.

Kjo nuk do të thotë që studiuesit duhet të ndalojnë së zhvilluari teknologjinë pas sistemeve të armëve automatike, ka thënë Walsh.

Ajo teknologji mund të sjellë përfitime në fusha të tjera.

Përgjigja mund të qëndrojë në imitimin e “rregullimit relativisht të suksesshëm të armëve kimike”, sipas Walsh.

Kur përdoren armë kimike, ato bëhen tituj në faqet e para dhe shkaktojnë një protestë globale.

Konventa e OKB-së për Armët Kimike ndalon zhvillimin, prodhimin, grumbullimin dhe përdorimin e tyre. Kjo, e kombinuar me tabutë ndërkombëtare rreth armëve kimike, ka ndaluar me sukses kompanitë e mëdha të armëve që t’i prodhojnë ato.

Përfitimet dhe rreziqet

Sistemet autonome të armëve të drejtuara nga inteligjenca artificiale kanë përfitimet e tyre nga një këndvështrim ushtarak.

Mund të kryenin disa detyra në fushën e betejës pa përdorimin e ushtarëve, duke zvogëluar rrezikun e viktimave.

Mbështetësit argumentojnë se teknologjia e sofistikuar e përfshirë në këto sisteme mund të eliminojë ose zvogëlojë gabimet njerëzore në vendimmarrje dhe të eliminojë paragjykimet.

Saktësia më e madhe në shënjestrimin, të paktën në teori, mund të zvogëlojë viktimat aksidentale njerëzore.

Sistemet autonome të armëve mund të vendosen gjithashtu për aftësi mbrojtëse, me algoritme zbulimi të shpejtë rrufe në gjendje të zbulojnë dhe eliminojnë një kërcënim të mundshëm me efikasitet dhe saktësi më të madhe se njerëzit.

Megjithatë, për shumë ekspertë dhe grupe të të drejtave, rreziqet e këtyre ligjeve tejkalojnë çdo avantazh të mundshëm – duke filluar nga mundësia e mosfunksionimeve teknike pa mbikëqyrje deri te shkeljet e ligjit ndërkombëtar dhe shqetësimet etike mbi makinat pa emocione që marrin vendime për jetën dhe vdekjen.

Në qendër të të gjitha këtyre shqetësimeve është çështja e llogaridhënies.

Në vitin 2019, 126 qarqet palë në Konventën e Kombeve të Bashkuara për Disa Armë Konvencionale (CCW) ranë dakord për 11 parime udhëzuese të rekomanduara nga një grup ekspertësh të caktuar nga OKB-ja për të adresuar shqetësimet në lidhje me armët autonome.

Midis këtyre parimeve ishte një vendim që e drejta ndërkombëtare humanitare do të zbatohej plotësisht për zhvillimin e mundshëm të armëve të tilla. Por ekspertët thonë se është e paqartë se si do të zbatohet ky parim në mjegullën e luftës.

Nëse një robot kryen një krim lufte, a do të ishte komandanti përgjegjës i konfliktit ai që do të konsiderohej përgjegjës? Apo do të ndalet para te drejtuesit më të lartë që vendosën të vendosin makinën në radhë të parë? A do të jetë përgjegjës prodhuesi i armës?

E gjithë kjo “përfaqëson një boshllëk të madh në bisedën politike” mbi këtë temë, kanë argumentuar studiuesit e Institutit Ndërkombëtar të Kërkimit të Paqes në Stokholm (SIPRI), Vincent Boulanin dhe Marta Bo.

Nuk ka as një “përkufizim zyrtar ose të pranuar ndërkombëtarisht” për sistemet autonome të armëve, sipas Boulanin, megjithëse shumica e vendeve pajtohen se “elementi kritik është që sistemi do të jetë në gjendje të identifikojë, përzgjedhë dhe angazhojë objektivin pa ndërhyrje njerëzore”.

Sipas Boulanin, drejtor i Programit të Qeverisjes së Inteligjencës Artificiale në SIPRI, sistemet e armëve tashmë funksionale sot i përshtaten këtij përshkrimi. Një shembull i tillë është sistemi raketor tokë-ajër MIM-104 Patriot i prodhuar në SHBA, i përdorur aktualisht nga shumë vende, duke përfshirë Arabinë Saudite dhe Izraelin.

“Ne po flasim për një aftësi, një funksion që mund të përdoret në lloje shumë të ndryshme të sistemeve të armëve, që mund të vijë në të gjitha format dhe mund të përdoret në lloje shumë të ndryshme misionesh”, ka thënë Boulanin.

Në vend të një ndalimi të plotë, një grup rregullash me dy nivele do të ishte një rezultat më real, me disa sisteme armësh të ndaluara dhe të tjera të lejuara nëse plotësojnë një grup të rreptë kërkesash.

Është një çështje për të cilën shtete të ndryshme ende nuk kanë rënë dakord.

Rregullim politik apo ligjor?

Ekziston një ndarje edhe më thelbësore midis kombeve se si t’i qasemi çështjes së armëve autonome: a duhet bota të kërkojë një grup rregullash ligjërisht të detyrueshme apo thjesht një deklaratë politike të qëllimit?

Një deklaratë politike mund të marrë shumë forma, por ka të ngjarë të përfshijë një deklaratë publike ku fuqitë e mëdha do të deklarojnë qëndrimin e tyre të përbashkët për këtë temë dhe do të premtojnë t’u përmbahen pikave parimore të përcaktuara në dokument. Kjo mund të duket si deklarata e përbashkët e lëshuar nga Kina, Rusia, Britania e Madhe, SHBA-të dhe Franca për parandalimin e luftës bërthamore dhe shmangien e garave të armëve, nënshkruar në janar 2022, në të cilën ata pohuan se një luftë bërthamore “nuk mund të fitohet dhe nuk duhet luftuar kurrë”.

Për Boulanin, kjo është një çështje për të cilën kombet kanë pikëpamje rrënjësisht të ndryshme.

Rusia ka qenë “shumë e hapur” në lidhje me kundërshtimet e saj ndaj instrumenteve ligjërisht të detyrueshme; Mbretëria e Bashkuar dhe SHBA-të janë gjithashtu kritike, duke e parë atë si të parakohshme dhe duke kërkuar një deklaratë politike si hapin e parë.

Disa të tjera, si Kina dhe India, kanë qenë më të paqarta.

Kina ka mbështetur një ndalim për përdorimin e armëve plotësisht autonome, por jo për zhvillimin e tyre – një pozicion në përputhje me pikëpamjen se disa nga mjetet më të rrezikshme ushtarake në botë, duke përfshirë armët bërthamore, mund të shërbejnë si parandalues mbrojtës.

Industria vendase e armëve në Kinë ka ecur përpara me zhvillimin e një teknologjie të tillë, duke përfshirë dronët Blowfish A2, të cilët mund të fluturojnë në grupe dhe të angazhojnë në mënyrë të pavarur një objektiv.

Projekti i klasifikuar 912 synon gjithashtu të zhvillojë robotë nënujorë gjatë viteve të ardhshme.

Ndërkohë, India ka shprehur shqetësime për një garë të re për makina të tilla që zgjeron hendekun e teknologjisë midis kombeve dhe për përhapjen e robotëve vrasës, por njëkohësisht ka dyfishuar zhvillimin e sistemeve të veta autonome të armëve.

Se sa burime ushtarakët po angazhojnë për të zhvilluar LAWS është e vështirë të matet, por një raport i Amnesty International i vitit 2021 thotë se disa fuqi të mëdha ushtarake po “investonin shumë në zhvillimin e sistemeve autonome”.

Mbretëria e Bashkuar po zhvillonte një dron autonom pa ekuipazh që mund të identifikonte një objektiv brenda një zone të programuar, “ndërsa Rusia ka ndërtuar një tank robot që mund të pajiset me një mitraloz ose granatahedhës”.

Funksionet autonome mund t’i shtohen gjithashtu teknologjive ekzistuese ose në zhvillim, të tilla si raketa loitering Switchblade 600 e prodhuar në SHBA.

Kundërshtimi i vërtetë kundër sistemeve të tilla të armëve vjen nga pjesë të mëdha të Jugut Global – veçanërisht Amerika Latine, Afrika dhe Lindja e Mesme – që po kërkojnë rregulla ligjërisht të detyrueshme.

Në krye të fushatës në kohët e fundit është një vend që ka treguar se paqja mund të sigurohet pa ushtri.

Në shkurt, qeveria e Kosta Rikës, së bashku me organizatën lokale joqeveritare FUNPADEM organizuan një konferencë rajonale ku morën pjesë përfaqësues nga thuajse çdo vend në Amerikën Latine dhe Karaibe.

Komunikata e Belén e konferencës, të cilën e miratuan më shumë se 30 shtete, theksoi rreziqet e sistemeve autonome të armëve dhe bëri thirrje që komuniteti ndërkombëtar t’u përgjigjet atyre duke zhvilluar dhe forcuar kuadrin ligjor ndërkombëtar.

“Ky është pozicioni ynë kombëtar i bazuar në pikëpamjen tonë kulturore për paqen”, ka thënë Bradon Mata Aguilar, një teknik projekti në FUNPADEM.

Ushtria e Kosta Rikës u shfuqizua në vitin 1948 dhe mbetet një nga vendet më të qëndrueshme në rajon.

Aguilar ka treguar se ky fakt krijon një ndryshim të madh midis mënyrës sesi shtetet e tjera dhe Kosta Rika e shikojnë zbatimin e këtyre instrumenteve ligjërisht të detyrueshme.

Sipas tij, Kosta Rika po kërkon një ndalim të plotë të armëve plotësisht autonome dhe rregullore të zbatuara për të kontrolluar përdorimin dhe zhvillimin e armëve gjysmë autonome.

Grupe si Stop Killer Robots, një koalicion organizatash joqeveritare që kërkojnë të ndalojnë paraprakisht LAWS dhe Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq (ICRC) gjithashtu patën një prani të fortë në konferencën në Kosta Rika.

Më pas, më 25 mars, në Samitin Ibero-Amerikan në Republikën Domenikane, 22 krerët e shteteve të vendeve spanjolle dhe portugeze-folëse lëshuan një deklaratë të përbashkët, duke bërë thirrje për “negocimin e një instrumenti ndërkombëtar ligjërisht të detyrueshëm, me ndalimet dhe rregulloret në lidhje me autonominë në sistemet e armëve”.

Kjo ndjenjë pati jehonë dy ditë më vonë kur shtetet anëtare të grupimit të Sistemit të Integrimit të Amerikës Qendrore, duke përfshirë Belize, Kosta Rika, El Salvador, Guatemala, Hondurasi, Nikaragua dhe Panama, miratuan një deklaratë të ngjashme duke bërë thirrje për negociata urgjente.

Kombe të shumta në Afrikë dhe Lindjen e Mesme – Algjeria, Namibia, Gana, Uganda, Zimbabve, Maroku, Egjipti, Jordania, Iraku dhe Palestina mes tyre – kanë bërë thirrje për një ndalim të plotë të sistemeve plotësisht autonome të armëve gjatë dekadës së fundit.

Të tjerë si Afrika e Jugut kanë bërë thirrje për rregullore, por nuk kanë kërkuar një ndalim të plotë.

I gjithë ky moment tregon se oreksi për legjislacion është aty.

Por një përbërës kyç për suksesin e çdo bisede mungon, sipas disa ekspertëve: besimi.

Besim dhe respekt

Mes tensioneve gjeopolitike në rritje, shumë vende janë të shqetësuara nëse mund të besojnë në atë që rivalët deklarojnë zyrtarisht.

Mungesa e besimit shfaqet në dy nivele. Meqenëse konventat ndërkombëtare si CCW varen nga konsensusi, “i duhet vetëm një vend që të jetë përçarës për të ndaluar përparimin e bisedimeve”, sipas Walsh.

Por edhe nëse do të hynte në fuqi një ligj i ri ndërkombëtar ose një grup rregullash, a do të zbatoheshin ato në mënyrë efektive? Kjo është një pyetje e hapur sepse shumë kombe “nuk po luajnë më sipas rregullave të bazuara në rregulla”.

Edhe Boulanin pajtohet me këto shqetësime. “Shtetet mund të bien dakord – kjo është një gjë, por pajtueshmëria është një gjë tjetër”.

Megjithatë, ky rrezik nuk do të thotë se “nuk duhet të vazhdojmë të përpiqemi të biem dakord mbi normat e reja për sjellje të përgjegjshme”.

Tashmë, një shqetësim tradicional – se çdo ligj ndërkombëtar nuk do të ishte në gjendje të mbante ritmin me ritmin e shpejtë me të cilin teknologjia po përparon – është trajtuar, me qasjen e OKB-së që tani fokusohet në rregulloret që janë agnostike ndaj teknologjisë.

Megjithatë, ka çështje edhe më themelore në lojë në këtë debat, duke përfshirë moralin e makinave që marrin jetën e njerëzve pa përfshirë asnjë qenie njerëzore në procesin e vendimmarrjes.

Klauzola Martens, e cila ka formuar një pjesë të ligjeve të konfliktit të armatosur që nga shfaqja e saj e parë në preambulën e Konventës së Hagës (II) të 1899-ës, përdoret shpesh në diskutimet mbi etikën e sistemeve autonome të armëve.

Deklaron se në mungesë të ligjit specifik të traktateve për një temë, njerëzit ende mbrohen nga zakonet, parimet e njerëzimit dhe diktatet e ndërgjegjes publike.

Në vitin 2019, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, António Guterres ka thënë se makinat me fuqinë dhe diskrecionin për të marrë jetë pa përfshirjen njerëzore ishin “politikisht të papranueshme dhe moralisht të neveritshme”.

Përtej ligjeve, rregulloreve dhe gjeopolitikës, ekziston një problem më thelbësor me idenë e makinerive që nuk kanë ndjeshmëri njerëzore që marrin vendime të tilla kritike.

Sipas Walsh, kjo është mungesë respekti për dinjitetin njerëzor.

Marrë nga “Al Jazeera”, përshtatur për “Albanian Post”.

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.

/Albanianpost.com